This was prepared by Snezhina Gileva, Varna, Bulgaria, snezhina_g@yahoo.com
This file was written using the Cyrillic Windows 1251 character set!
Epopee to the Forgotten
by Ivan vazov
This year(2000) we celebrate 150 years from the birth of Ivan Vazov! “Epopee to the Forgotten”, one of Vazov’s masterpieces, is a cycle of poems dedicated to some of the greatest Bulgarian patriots. The poems were written and published in the period 1881-1884. You may notice that the poems and the persons they are dedicated to are exactly 12 in number (two of the poems are about historical events) which is generally cosidered as an allusion to the 12 disciples.
Íÿêîëêî îò ñòèõîòâîðåíèÿòà â “Åïîïåÿ íà çàáðàâåíèòå” Âàçîâ ïóáëèêóâà â ïåðèîäè÷íèÿ ïå÷àò. Âå÷å êàòî öèêúë åäíà ÷àñò èçëèçàò â “Ãóñëà”(1881), à äðóãà â “Ïîëÿ è ãîðè”(1884). Âúâ âòîðîòî èçäàíèå íà “Ïîëÿ è ãîðè”(1893) ãè çàìåñòâà ñ äðóãè ñòèõîòâîðåíèÿ, êàòî â èçëÿçëàòà ñúùàòà ãîäèíà “Ïîåìè” ñúáèðà âñè÷êè ñòèõîòâîðåíèÿ îò òîçè öèêúë. Îòíîñíî èäåÿòà çà íàïèñâàíåòî íà “Åïîïåÿ íà çàáðàâåíèòå” Âàçîâ ñúîáùàâà, ÷å áèë ÷åë â íÿêàêâà ðóñêà êíèãà çà øâåäñêèÿ ïîåò Ðóíåáåðã, êîéòî íàïèñàë îäè çà øâåäñêè ïàòðèîòè. Íî “íàé-ïðÿì” ïîâîä äà âúçïåå “çàáðàâåíèòå” ìó äàë Çàõàðè Ñòîÿíîâ, êîéòî â åäèí ðóìåëèéñêè âåñòíèê îïèñâàë ïî êàêúâ íà÷èí ñà çàãèíàëè ïîâå÷åòî îò ãëàâíèòå äåéöè íà âúñòàíèåòî. Ïàòîñúò è ôîðìàòà íà “Åïîïåÿ íà çàáðâåíèòå”, ñïîðåä ñàìèÿ Âàçîâ, òîé äúëæàë íà Âèêòîð Þãî òúêìî ïî òîâà âðåìå ÷åòÿë îò íåãî “La legende des siecles”.
ÅÏÎÏÅß ÍÀ ÇÀÁÐÀÂÅÍÈÒÅ
ËÅÂÑÊÈ
Ìàíàñòèðúò òåñåí çà ìîéòà äóøà å. Êîãà ÷îâåê äîéäå òóê äà ñå ïîêàå,
òðÿáâà äà çàáðàâè ãðåõîâíèÿ ìèð, äà áÿãà ñúáëàçíè è äà òúðñè ìèð.
Ìîéòà ñúâåñò èíàê äíåñêà ìè ãîâîðè. Òîâà ðàñî ÷åðíî, ùî íîñÿ îòãîðå,
íå ìå ïîìèðÿâà ñ òèÿ íåáåñà
è êîãàòî â õðàìà äèãíà ñè ãëàñà õèìí äà ïåÿ áîãó, äà ïîëó÷à ðàÿò,
ìèñëÿ, ÷å òîé ñëóøà òèÿ, ùî ðèäàÿò â òîÿ äîë ïëà÷åâíè, æèâîò íåñòúðïèì. È ìîéòà ìîëèòâà ñå ãóáè êàò äèì,
è ãîñïîä ñúðäèò ñè çàòóëÿ óõîòî íà ñâåòàòà ïåñåí è õåðóâèêîòî.
Ìèñëÿ, ÷å âðàòàòà íà íåáåñíèé ðàé íà êúäå èçãëåæäàò, íèêîé ãè íå çíàé, ÷å íå òàç êèëèÿ èçâîæäà íàòàòúê,
÷å èç ñâåòà øóìåí ïúòÿò å ïî-êðàòúê, ÷å ñúëçèòå ÷èñòè, ÷å âäîâèøêèé ïëà÷, ÷å ïîòúò ïî÷òåííèé íà ïðîñòèé îðà÷, ÷å áëàãàòà äóìà, ÷å ïðàâîòî äåëî,
÷å ñâåòàòà ïðàâäà, èçêàçàíà ñìåëî, ÷å ðúêàòà áðàòñêà, áåç ãîðäîñò, áåç âèê ïîäàäåíà ñêðèøíî íà íÿêîé êëåòíèê,
ñà ìíîãî ïî-ìèëè íà ãîñïîäà âèøíè îò âñè÷êèòå õèìíè è òðîïàðè ëèøíè.
Ìèñëÿ, ÷å ÷îâåêúò, òóê íà òîÿ ñâÿò èìà åäèí áëèæåí, èìà åäèí áðàò,
îò êîè ñå ñ êëåòâà ìîíàõúò îòêàçà, ÷å öåë ïî-âèñîêà Áîã íè òóê ïîêàçà, ÷å íå ñ òîâà ðàñî è íå ñ òàç áðàäà
ìîãà äà îòìàõíà íÿêîÿ áåäà
îò îíÿ, ùî ñòðàäà; ìèñëÿ, ÷å êàíîíúò ìú÷íî ùå íàïðàâè äà çàìëúêíå ñòîíúò; ÷å áëèæíèé ìè èìà íóæäà íå â ìîëèòâà, à â ñúâåò è ïîìîù, êîãàòî çàëèòâà;
ìèñëÿ àçè îùå, ÷å îâ÷àðÿò ñúù
ñ îâöåòå æèâåå, íà ïåê è íà äúæä, è ÷å ìîéòå áðàòÿ òúðïÿò èãî ñòðàøíî, à àç íÿìàì íèùî, è ÷å òóé å ãðÿøíî, è ÷å ùå å õàðíî äà îñòàâÿ âå÷
òàç îãðàäà òèõà, îò ñâåòà äàëå÷, è äà êàæà òàéíî äâå-òðè äóìè íîâè
íà îíåç, ùî âëà÷àò òåæêèòå îêîâè. Ðå÷å è èçëåçå.
Äåâåò ãîäèí òîé
ñêèòà ñå áåçäîìåí, áåç ñúí, áåç ïîêîé, ïîä âúíêàøíîñò ÷óæäà è ïîä èìå íîâî è ñ ñúðöå ïîðàñëî è çà êðúñò ãîòîâî, è íîñè ñúçíàíüå, êðåïîñò, ñâåòëèíà
íà ðîáèòå ñëåïè â ðîáñêàòà ñòðàíà. Äóìèòå ìó áÿõà è ïðîñòè è êðàòêè,
ïúëíè ñ óïîâàíüå è íàäåæäè ñëàäêè. Ãîâîðåøå ÷åñòî çà áóíò, çà áîðáà,
êàò çà åäíà áëèæíà îáùà âåñåëáà, ÷àñúò íà êîÿòî áåøå íåèçâåñòåí;
èçïèòâàøå êîé å ñúðöàò, ñèðå÷ ÷åñòåí, ó÷àñòíèê äà ñòàíå âúâ ïîäâèãà ñâÿò; âñÿê åäèí ñëóøàòåë áåøå ìó è áðàò.
 áúäåùåòî òúìíî òîé ãëåäàøå ÿñíî. Òîé ëþáåøå ñâîéòî îòå÷åñòâî êðàñíî. Òîé áåøå ñêèòàëåö è êàò äåòå ïðîñò
è êàòî îòøåëíèê æèâååøå â ïîñò. Ãîðèòå, ïîëÿòà ïîçíàòè ìó áÿõà;
âñè÷êèòå ïúòåêè êðàêúò ìó âèäÿõà, ïóñòèíÿòà çíàéøå íåãîâèÿ ãëàñ,
õèæàòà ãî çíàéøå è íà âñåêè ÷àñ âðàòàòà é çà íåãî îòâîðåíà áåøå.
Òîé ñå íå áîåøå, ïîä íåáåòî ñïåøå, õîäåøå çàìèñëåí, ñàìñè áåç äðóãàð.
Òàÿ çàðàí ìëàä å, äîâå÷åðà ñòàð, îäåâå òúðãîâåö, ñåãà ïðîñÿê äðèïàâ, êîãà áåøå íóæíî õðîì, è ñëÿï, è êëèïàâ; äíåñ â ñåëîòî ãëóõî, óòðå â íÿêîé ãðàä ãîâîðåøå òàéíî çà áëèæíèé ïðåâðàò,
çà áóíò, çà ñâîáîäà, çà ñìúðòòà, çà ãðîáúò, è ÷å âðåìå âå÷ å äà âúñòàíå ðîáúò;
÷å ùàñòëèâ å îíÿ, êîéòî äèãíå ïðúâ íàðîäíîòî çíàìå è ïðîëåå êðúâ,
è ÷å òðÿáâà òâúðäîñò, êóðàæ, ïîñòîÿíñòâî, ÷å ñòðàõúò å ïîäëîñò, ãîðäîñòòà ïèÿíñòâî, ÷å ðàâíè ñìå âñè÷êè â ãîëåìèÿ ÷àñ òîé âíàñÿøå áîäðîñò â íàðîäíàòà ñâÿñò.
È âñÿêîÿ âúçðàñò, êëàñà, ïîë, çàíÿòüå çèìàøå ó÷àñòüå â òîâà ïðåäïðèÿòüå;
áîãàòèé ñ ïàðèòå, ñþðìàõúò ñ òðóäúò, ìîìèòå ñ èãëàòà, ó÷åíèé ñ óìúò,
à òîé áåäåí, ãîë, áîñ, ëèøåí îò èìîòúò, çà äà å ïîëåçåí äàë ñè áå æèâîòúò!
Òîé áåøå áåçñòðàøëèâ. Òîé áåøå ãîòîâ ñòî ïúòè äà óìðå íà êðúñòà Õðèñòîâ, äà ãîðè, êàò Õóñà èëè êàò Ñèìîíà
çà ïðàâäàòà ñâÿòà äà ìðå ïîä òðèîíà. Ñìúðòòà áå çà íåãî è ïðèÿòåë è áðàò, çàøèë áåøå òàéíî â ðúêàâà ñè ÿä,
íà êðúñòà ìó âÿðíî îðúæüå âèñåøå, çà äà áúäå ñòðàøåí, êoãà íóæäà áåøå. Òîé íå çíàéøå îòäèõ, íè ìèð, íèòî ñúí, îáúðíàë ñå áåøå íå äóõ, íà îãúí.
Äóìàòà ñè öÿëà ëåéøå â åäíî ñëîâî, ïîíÿâãà ÷åëî ñè ìðúùåøå ñóðîâî,
è òàì ñå ÷åòåøå è óêîð, è ãíÿâ, è äóøà óïîðíà, è æåëåçåí íðàâ.
Òîé áåøå íåâèäèì, ôàíòîì èëè ñÿíêà. Îçîâå ñå â ÷åðêâà, ìåðíå ñå â ñåäÿíêà. Ïîêàæå ñå, ñêðèé ñå áåç çíàê è áåç ñëåä, íàâñÿêúäå ãîíåí, âñÿêúäå ïðèåò.
Âåäíúæ âúâ ñúáðàíüå åäíî ìíîãîáðîéíî òîé âëåçíà âíåçàïíî, ïîçäðàâè ñïîêîéíî, è ëåïíà ïëåñíèöà íà åäèí ïîäëåö,
è èçëåçå òèõî èç ìàëêèé ãðàäåö. Èìåòî ìó áåøå çíàê çàðàä òðåâîãà,
âëàñòòà áåøå âðåäîì íåâèäèìà, ñòðîãà, îáñàæäàøå äâàéñåò ãðàäà èçâåäíúæ,
äà óëîâè òîÿ äåìîí âåçäåñúù.
Îò ëèöå ìó ìðà÷íî âñè÷êè ñå áîÿõà, ñåëÿíèòå ïðîñòè ñâåòåö ãî çîâÿõà
è ñáðàíè, ñäóøåíè âúâ òàéíè ìåñòà ñëóøàõà ñúñ òðåïåò, ñ çÿïíàëè óñòà
íåãîâîòî ñëîâî ñëàäêî è îïàñíî, È òÿì íà äóøàòà ñòàâàøå ïî-ÿñíî.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . È ñåìåòî ÷óäíî ïàäàøå â ñúðöàòà
è áúðçî ðàñòåøå çà æúòâà áîãàòà.
Òîé áèäå ïðåäàäåí, è îò åäèí ïîï!
Òîÿ ìðúñåí ÷åðâÿê, òîÿ íèçúê ðîá, òîç ïîçîð çà Áîãà, òóé ïÿòíî íà õðàìà Äÿêîíà ïîãóáè ÷ðåç ÷åðíà èçìàìà!
Òîç ÷îâåê áåçñòèäåí ñúñ íèñêî ÷åëî, ïðàòåí íà çåìÿòà íå ñå çíàé çàùî,
òîç èçäàéíèê ãðîçåí è áîæèé ñëóæèòåë, êîéòî òàÿ òèòëà áåç ñðàì áå ïîõèòèë, íà êîãî óñòàòà, ïúëíè ñ ÿä è çëîñò, èçðåêîõà ïîäëî: “Ôàíåòå òîãîç!”
Íà êîãî ðúêàòà íå áëàãîñëîâèÿ, à èçäàéñòâî ñâúðøè, è ãðúì íå ñòðîøè ÿ, è ÷èåòî èìå íå ùå ñïîìåíà
îò ñòðàõ ìîéòà ïåñåí äà íå îñêâåðíà, è êîãî ðîäèëà åäíà ìàéêà ëóäà,
êîéòî ðàâåí â àäúò èìà ñàìî Þäà ôúðëè â ïëà÷ è æàëîñò öÿë íàðîä òîãàç!
È òîç ÷îâåê éîùå æèâåé ìåæäó íàñ!
Îêîâàí è êúðâàâ, âúâ òúìíèöà ðúãíàò, Àïîñòîëúò áåøå íà ìúêè ïîäâúðãíàò
óæàñíè. Íàïðàçíî! Òå íÿìàõà âëàñò íàä òàç äóøà ÿêà. Íè âîïúë, íè ãëàñ, íè ìîëáà, íè êëåòâà, íè áîëíî ñòåíàíüå íå èçäàäå â ìðàêà òóé ãîðäî ñòðàäàíüå! Ñìúðòòà áåøå áëèçêî, íî ñòðàõúò äàëå÷. È òîé íå ïîøóøíà ïðåäàòåëñêà ðå÷.
È íà âñè âúïðîñè – ãðîçíî èçïèòàíüå – åäèí îòâåò äàäå è åäíî ìúë÷àíüå
è êàçâàøå: “Àç ñúì Ëåâñêè! Åé ìå íà!” È íèêîå èìå òîé íå ñïîìåíà.
Íî òèðàíúò ëþòè äà óáèé äóõúò
åäíà çàðàí Ëåâñêè îñúäè íà ñìúðò!
Öàðåòå, òúëïàòà, ìðúñíèòå òèðàíè äà ìîãàò çàäóøè ãîðäîòî ñúçíàíüå,
ãëàñúò, êîéòî âèêà, ìèñúëòà, ùî ãðåé, èñòèíàòà âå÷íà, ùî âå÷íî æèâåé,
èçìèñëèõà âñÿêîé ïî åäíà ñåêèðà äà óìîðÿò âñè÷êî, äåòî íå óìèðà:
çàðàä Ïðîìåòåÿ ñòðúìíàòà ñêàëà, ÿäúò çà Ñîêðàòà ñ êëåâåòàòà çëà,
ñèíäæèð çà Êîëîìáà, êëàäàòà çà Õóñà, êðúñòà íà Ãîëãîòà çà êðîòêèé Èñóñà – è ïî òîÿ íà÷èí íàé-ãðîçíèé êîíåö
â áúäåùåòî ñòàâà íàé-ñÿåí âåíåö.
Òîé áèäå îáåñåí.
Î, áåñèëî ñëàâíî!
Ïî ñðàì è ïî áëÿñúê òè ñè ñ êðúñòà ðàâíî! Ïîä òåá íèé âèäÿõìå, óâè, äà âèñÿò
ìíîãî ñêúïè æúðòâè è äà ñå òðåñÿò è âÿòúðúò þæíè ñ òÿõ äà ñè èãðàå,
è òèðàíúò âåñåë ñ òÿõ äà ñå ðóãàå. Î, áåñèëî ñëàâíî! Òåá òå îñâåòè
ñìúðòòà íà ãåðîéòå. Ñâåùåíî ñè òè. Òè áåëåã ñè ñòðàøåí è çíàê çà ñâîáîäà, çà êîÿ ïîä òåáå ãèíåøå íàðîäà,
è ëúâúò, è õðàáðèé: è ñìúðòòà äî äíåñ ïîä òåáå, áåñèëî, ïðàâåøå íè ÷åñò.
Çàùîòî ïîäëåöúò, øïèîíúò, ìðúñíèêúò â îíèÿ äíè ìðà÷íè, ùî “ðîáñòâî” ñå âèêàò, óìèðàõà ìèðíè íà ñâîéòî ëåãëî
ñ ïðîäàäåíà ñúâåñò, ñ ïîçîð íà ÷åëî, è ñìúðòòà íà òåáå, î, áåñèëêî ñâÿòà, áå íå ñðàì, à ñëàâà íîâà íà çåìÿòà
è âðúõ, îò êúäåòî âèæäàøå äóõúò êúì áåçñìúðòèåòî ïî-ïðåêèÿ ïúò!
ÁÅÍÊÎÂÑÊÈ
Ïëàíèíàòà ïóñòà. Äèâîòà è ñúí å. Âðåä ïðîñòðàíñòâà ãîëè, áúðäà, óðâè, òðúíüå; â ïóñòèíÿòà âëàäà íÿêîé ãðîáåí äóõ. Íåáîñâîäúò ãëåäà óïëàøåí è ãëóõ.
Ëåñîâåòå ÷åðíè, íàêðàé êðúãîçîðúò ìÿðêàò ñå, òúìíåÿò. Íàäàëå÷ â ïðîñòîðúò îðåë åäèí ïëóâà, áàâíî ñå âúðòè
íàä íÿêîÿ ìúðøà, ùî ìó äúõ ïðàòè; ïî ñêàëèòå çåÿò ñòðàøíè ïóêíàòèíè;
çàòóëåíè ñ õðàñòè – ëåãëà íà ãàäèíè; ñèïåè áåçðîäíè, ïëåøèâè áúðäà,
ñòðúìíèíè áåç äðúâüå, ðåêè áåç âîäà äóøàòà èçìú÷âàò è ïëàøàò îêîòî.
Èç åäèí òàì ãëóõ äîë, îáðàñúë ñ ãëîãèíà, ñåãà âúðâè òèõî íÿêàêâà äðóæèíà.
Âîæäúò å Áåíêîâñêè! Áåíêîâñêè å ñàì! Áåíêîâñêè ÿ âîäè â ïóñòèíÿòà òàì;
ãåðîÿò, þíàêúò ñ ìèñúë íà ÷åëîòî, íà ïîäâèãà çíàìå, äóøà íà äåëîòî,
÷îâåêúò, ùî äàäå ôàòàëíèÿ çíàê è öÿë íàðîä ñìåëî òèêíà ñ ñâîÿ êðàê æåëÿçíàòà ââîëÿ, æåëåçíèòå ñèëè,
ìîãúùîòî ñëîâî, ùî ñëàáèé îêðèëè, ãëàñúò, êîéòî êàçà: “Âúðâåòå! Äà ìðåì! Ñòàâàéòå, ðîáîâå! Àç íå ùà ÿðåì!”
È íèå òðåïòÿõìå ïðåä òîÿ ãëàñ ìîùåí, ïðåä òîÿ äåìîí òàåí, ïðèçðàê ïîëóíîùåí, êîéòî ïðîèçíåñå ñòðàøíèòå ñëîâà…
Òîé ñåãà âúðâåøå ñ êëþìíàëà ãëàâà. Äðóãàðèòå ìó âåðíè, ðàçáèòè è ïðàøíè, ìÿçàõà íà ìîùè è íà ñåíêè ñòðàøíè,
ñåäåìäåñåò áÿõà, ÷åòèðìà ñà äíåñ. Äðóãèòå ïàäíàõà: åäíè â áîÿ ñ ÷åñò, äðóãè â ïëåí ñðàìîòåí, äðóãè ïúê áåãàõà, îò òÿõíàòà ó÷àñò êàò ñå óáîÿõà.
Òúæíî òå âúðâÿõà â çàãëúõíàëèé ìèð ïî ïÿñúêà ñèòíè, èç äèâíèÿ øèð,
ñ ïóøêè áåç ïàòðîíè, è ñ êðàêà áåç ñèëà; âñÿêà êîñò ñå êëàòè, áîëè âñÿêà æèëà; ïîäâèãúò å òðóäåí, ïúòÿò å ñâèðåï.
Ïåòíàäåñåò äåíà áåç îòäèõ, áåç õëåá ñêèòàò ñå â ãîðèòå, áîðÿò ñå ñ òèðàíúò, ñ ïåêúò, ñ äúæäîâåòå è ñ òðåâè ñå õðàíàò, ÷åñòî ìèñúë ìðà÷íà äîõîæäà èì òÿì.
Íî áúëçî èç÷åçâà; Áåíêîâñêè å òàì. Áåíêîâñêè ãè ïàçè ìúë÷àëèâ è ñòðàøåí; â áåäèòå ïîääðúæêà è ïðèìåð âñåãäàøåí; òîé äúðæè, íå îõêà, òîé å ñàìî áëåä, îò âðåìå íà âðåìå èçäóìâà “Íàïðåä” – è ãëåäà íà èçòîê, è âîäè ãè ñìåëî,
è áóðíî ñå áúð÷è áëåäíîòî ìó ÷åëî.  ãëàâà ìó ñå áëúñêàò ìèñëè öÿë ðîÿê è êðîåæè òúìíè, è ëó÷è, è ìðàê,
è ÿðîñò îòðîâíà êèïè ìó â ãúðäèòå çà òîëêîç íåùàñòüÿ, íàäåæäè ðàçáèòè, çà òîëêîâà æúðòâè è âÿðà, è òðóä,
îòèøëè íà âÿòúð ïîä íàòèñêà ëþò! È áóíòúò ïðåä íåãî êàòî îáëàê ÷óäåí ôúð÷è êàò îò íÿêîé óðàãàí ïðîêóäåí.
Íàêúäå îòèâàò?…Èçâåäíúæ ãðúì
ðàçäàäå ñå ñèëíî îò áëèæíèÿ õëúì.
Êàò ñíîïîâå ïàäàò òðèìà äðóãàðè. Êðúâ äèìåùà, òîïëà ïÿñúêà ïðîøàðè.
Ïóøåêúò ñå ïðúñíà è ãðúìúò ìèíà, êàò íàïúëíè ñ åêîò öÿëà ïëàíèíà.
Ïîòåðÿòà ñêîêíà îò ñâîéòà ïóñèÿ è øóìíî èçêðÿñêà – ñìåëîñò óëîâè ÿ: òÿ âèäÿ åäèí ïðàâ, è òî êúðâàâ, ñàì! Äâàéñåò ïóøêè ìåðÿò èçíîâî íàñàì,
ãîòîâè êóðøóìè è îãúí äà õðà÷àò. “Ïðåäàé ñå, ðàçáîéíèê!” – èçâèêà âîäà÷úò, è ñãàíòà âíåçàïíî çàãðàäè îòâðúñò
ñåòíèé íåïðèÿòåë ñúñ æàæäà çà ìúñò, ñúñ ðàäîñò ñâèðåïà, ñ óâåðåíîñò äèâà, ÷å âå÷ äúðæè çäðàâî ïëÿ÷êàòà ñè æèâà.
Òîãàâà ðàíåíèé ïðàâ, òðåïåòåí, äèâ, ñ ïîãëåä áåçíàäåæäåí, ïî÷òè ãîðäåëèâ, ñ ïåò ðàíè â ñíàãàòà, ïðè ïðàãúò íà ãðîáà, êàò íå ùÿ äà ïàäíå, êàêòî ïàäà ðîáà, ãðúìíà ñå â ÷åëîòî è ñðåä ãúñòèé äèì ïàäíà ìúðòúâ, õëàäåí è íåïîáåäèì!
È Õàäæè Ëþçãÿð áåé, ãëàâàòàðÿò ñòàðè, ïðèñòúïè çà÷óäåí ñ õèùíè ñè äðóãàðè êúì òàç æúðòâà ñèëíà, êúì òîç ãîðä þíàê, êîéòî ìó èçáÿãíà ñ òàêúâ ñëàâåí áÿã, ïîãëåäíà ÷åëî ìó, ñ òîïëà êðúâ ïîêðèòî, è î÷è ìó ñòðàøíè, âïåðåíè ñúðäèòî,
è ðúêà ìó, âçåëà ðåâîëâåðà ñ ìîù, êàòî ÷å ñå ãîòâè çàðàä áèòêà éîù,
è óñòà ìó áëåäíè, îòêðèòè êúì ñâîäà êàòî ÷å ùå âèíàò: ñìúðò èëè ñâîáîäà! È óñåòè ïî÷èò è òðåïåò, è ñòóä,
è âèêíà óïëàøåí: “Êîé å òîÿ ëóä!” Íî âñè÷êè ìúë÷àõà. Òîãàç îò çåìÿòà
åäèí òðóï ïîøàâíà, îòâîðè óñòàòà, ïðîáóäåí îò ñèëà òàéíà, íåïîçíàòà,
è ñ ãëàñ èçäèõàþù, êàò ðúêà ïðîñòðÿ, “Áåíêîâñêè!” – ïðîäóìà è òèõî óìðÿ.
ÊÎ×Î
Çàùèòàòà íà Ïåðóùèöà
O äâèæåíüå ñëàâíî, î ìðà÷íî äâèæåíüå, äíè íà áîðáà ãîðäà, î äíè íà ïàäåíüå! Åïîïåÿ òúìíà, íåïîçíàòà íàì,
åïîïåÿ, ïúëíà ñ ãåðîéñòâî è ñðàì!
Õðàìúò áåøå ïúëåí ñ äåöà è íåâåñòè, ñ âúñòàíèöè áîäðè è áàùè çëî÷åñòè,
êîèòî áîðáàòà â òåç çèäîâå ñáðà. Ó÷àñòòà ñè âñÿêîé âå÷å ÿ ðàçáðà.
Âðàãúò îò òðè äåíÿ íàîêîëî õðàìà ãúðìåøå îò÷àÿí. Íè ñòðàõ, íè èçìàìà, íè áîé, íè çàêàíè íÿìàõà óñïåõ.
Áîðöèòå äúðæàõà è íèêîé îò òåõ çà ñäàâàíå ñðàìíî óñòà íå îòâîðè
è ëèöåòî ïúðâè äà ñè îïîçîðè.
Îãðàäàòà áåøå ïðèëè÷íà íà ïåù
çàäóøåíà, ïúëíà ñúñ âúçäóõ ãîðåù è ñúñ äèì áàðóòåí. Ñâèðåïèÿò ãëàä
èçäàâàøå âå÷å ñâîÿ âèê ïîçíàò. Äåöàòà ïèùÿõà óïëàøåíè, áëåäíè
ïðåä ìàéêè óáèòè è òðóïîâå ëåäíè.
Áîðáàòà êèïåøå îòâúòðå, îòâúí.
Âúâ âñè÷êèòå î÷è ïëàìòåøå îãúí. Áîëíàâè è çäðàâè, áîãàòè, ñþðìàñè,
ðóñèòå ãëàâè÷êè è áåëèòå âëàñè çèìàõà ó÷àñòüå â ïîñëåäíèÿ áîé.
Ìàéêàòà ìúëâåøå:”×åäî, íå ñå áîé!” è äàâàøå ñèíó íàïúëíåíà ïóøêà;
è ñòàðàòà áàáà, ùî åäâàì ñå ëþøêà, íîñåøå êóðøóìè âúâ ñâîéòà ïîëà,
è ìúæúò, ó÷óäåí, èìàøå êðèëà:
îòçàäè, äî íåãî, æåíà ìó ëþáèìà ãëåäàøå àçëúêà ïóïàë äàëè èìà.
Äåöàòà ïèùÿõà, êàòî çà ïúò ïðúâ ÷åâàõà ãúðìåæè è ãëåäàõà êðúâ.
È áîÿò êèïåøå îòâúòðå, îòâúí.
Ìíîãî áîðöè õëàäíè ñïÿõà âå÷åí ñúí, è äèìúò áåøå ãúñòúê, è ñìúðòòà íå áåøå íè ãðîçíà, íè ñòðàøíà, è êðúâòà øóðòåøå èç æåíñêè ãúðäè íàìåñòî ìëåêî.
Ëóäîñò áå ïëàìíàëà âúâ âñÿêî îêî. Ñòàðöèòå òúð÷àõà ñ ÿðîñò íà ëèöå
è òúðåñåõà ïóøêè ñ òðåïåòíè ðúöå…
Îòâúí âðàãîâåòå äèâè, ïîáåñíåëè – ñãàí áàøèáîçóöè õðàìà íàëåòåëè –
ôó÷àõà, ãúðìÿõà, íàäàâàõà ðåâ
è ïàäàõà ìúðòâè âúâ íåìîùåí ãíåâ. Ãëàâàòàðÿò òåõåí, â êðúâ òîïëà îêâàñåí, íà òàç æúòâà äèâà ãëåäàøå áåçãëàñåí, è ñòðàõúò íåâîëíî îáçå ìó äóõúò
ïðåä òåç ðàè ñëàáè, ùî ñååõà ñìúðò, è âìåñòî ìîëáè, ïëà÷ ïóùàõà êóðøóìè.
Èçâåäíúæ äàëåêî, íà ãîëèòå äðóìè, âîéñêà ñå çàäàäå ñ òðÿñúê, òè÷åøêîì… Ñãàíòà ñå çàðàäâà, à â áîæèÿ äîì
äóøèòå ñåòèõà òðåïåò è ñìóùåíüå êàòî ïðåä äåñíèöà, ùî ïðèíàñÿ ìùåíüå. Áèòêàòà óòèõíà…ðàçðåäÿ äèìúò
è íÿêîé ãëàñ ÷ó ñå, ÷å åõòè â øóìúò: – Íèé ñå áèõìå, áðàòÿ, ñ áàøèáîçóöè, çàùîòî ñà ìðúñíè, äèâè è õàéäóöè… Åòî öàðñêà ñèëà, äà ñå ïðåäàäåì!
– Íå ùåì! – Íå! – Íå áèâà! Ïî-äîáðå äà ìðåì! – Ïóøêèòå ñè äàéòå! – Íå! Íå! – Ùî äà ñòîðèì? – Äà ñå ïîêîðèì ëè? – Ìúë÷è! Äà ñå áîðèì! – Ïðåäàòåëÿò êîé å?! – Äîëó! – âèêàò ñ áÿñ, – Ñïîãîäáà íå ñòàâà ìåæäó òÿõ è íàñ!
Åäíà æåíà âèêíà:”×óéòå! Ñðàì!” è ïóøíà êúì âîéñêàòà öàðñêà è ïàäíà áåçäóøíà, è ãúðìúò ðàçêëàòè ñìàÿíèé íàðîä!
Òðåïíà âñÿêî ñúðöå è âñÿêîé æèâîò, îãúíÿò îáôàíà òèÿ äóøè ãîðäè.
– Äà ñå íå âäàäåìå íà òóðñêèòå îðäè! – È ãúðìåæúò ïî÷íà, è áîÿò ñúñ ãíåâ
ïîäçå ñâîÿ ñòðàøåí è ãðîáåí íàïåâ, íî éîùå ïî-ñòðàøíî è éîùå ïî-ãðîáíî. È ñìúðòòà èç õðàìà ôó÷åøå çëîêîáíî. Îò÷àÿíüå ìðà÷íî ëèöàòà âàïöà,
ìàéêè íå ïîçíàõà ñâîèòå äåöà.
Îòâúí ñðåøó õðàìà çÿïíàëè ïóøêàëà çàáúëâàõà ïëàìúê è áîìáè, è õàëà!
È ñòåíèòå ñòàðè ðàçëþëÿõà ñ çâóê êàò âíåçàïíèé âÿòúð ïëàíèíñêèÿ áóê
êàòî òðúñ ïîäçåìåí ìíîãàæäè ïîâòîðåí.
Èçâåäíúæ âèäÿõà òàì çèäúò ñúáîðåí!
Ïåðóùèöå áåäíà, ãíÿçäî íà ãåðîè, ñëàâà! âå÷íà ñëàâà íà ÷åäàòà òâîè,
íà òâîÿòà ïåïåë è íà òâîÿ ãðîá, äåòî õðàáðî ïàäíà âúñòàíàëèé ðîá!
Ñëàâà òåá, ÷å òè ñå îäúðæà äî êðàéíîñò è áîðè ñå â ïóøåê, è ïàäíà ñúñ ñÿéíîñò. Òè â áîðáàòà ÷åðíà è ïðåä òóðñêèé ãíåâ èçäèãíà âèñîêî òâîÿ ñâèëåí ëåâ,
è ãëàâà íå êëþìíà, è ìå÷à íå äàäå, è òâîéòà ñâåòèíÿ ñðàìíî íå ïðåäàäå, è íàøòà ñâîáîäà òè ÿ îñâåòè,
è çà òîëêîç æúðòâè ãîðäî îòìúñòè. Ïîêëîí íà òåá, ãðàäå, ïåïåëèùå ïðàøíî, íà áîðáà þíàøêà ñâèäåòåëñòâî ñòðàøíî! Òâîéòå ÷åäà áÿõà ñèëíè â òðóäíèé ÷àñ, òâîéòà ãèáåë áåøå òúðæåñòâî çà íàñ, çàùîòî òè ïàäíà ñúñ ïàäàíå íîâî
è â íàøòà èñòîðüÿ òóðè ñâåòëî ñëîâî. Çàùîòî òè áëåñíà â ñèíèÿ ïðîñòîð
ñðåä ìíîãîòî ïîäëîñò, ñðåä îáùèé ïîçîð! Çàùîòî ïðîïàäíà è â ãðîá ñå õàëîñà
ñëàâíî êàêòî Ïðàãà, êàêòî Ñàðàãîñà, îáâèòà âúâ ïóùåê, îêúïàíà â êðúâ;
çàùîòî òè – ñåòíÿ – ïðèìåð äàäå ïðúâ êàê ìðå íàðîäà è íå ìîëè áîãà,
è íå ðå÷å: Ìèëîñò! – â îáùàòà òðåâîãà; è – íèùîæíà, òúìíà, áåç êðåïîñò, áåç ìîù è ñúñ ãîëè ðúöå, è áåç íèêîé âîæä,
áåç ìèíàëî ñëàâíî, áåç ïðèìåðè ñëàâíè, ùî ìàëêèòå ïðàâÿò ñ âåëèêèòå ðàâíè, òè ñ òâîéòà ñìúðò ñòðàøíà è õðàáðè ìîìè Êàðòàãåí íàäìèíà, Ñïàðòà çàñðàìè.
Íî âîéñêàòà ñêîðî õðàìà îêðúæàâà, îòâñÿêúäå óæàñ è ñìúðò ïðèáëèæàâà.
È ñãàíòà, óïèòà îò ëàêîìà ñòðúâ, è ãëàäíà çà áëóäñòâî, çà ìåñî è êðúâ èçñêúðöà ñúñ çúáè. Áîìáèòå òðåùÿõà
è ìîìèòå êðàñíè ñ äåöàòà ïèøÿõà. Ñëèñàíèòå ìàéêè ñ ïîãëåä ñòðàõîâèò
áëúñêàõà ãëàâè ñè î ãîëèÿ çèä
è ïàäàõà, äðóãè – ñ íàñòðúõíàëè âëàñè âúâ ñâîéòå êîëåíå äóøàõà äåöà ñè.
Âúâ òîÿ ìèã Êî÷î – ïðîñòèÿò ÷èçìàð, íàðàíåí îòñëàáíàë è áóíòîâíèê ñòàð, ïîâèêà æåíà ñè – ìëàäà õóáàâèöà,
íà ãúðäè ñ äåòåíöå ñúñ çëàòíà êîñèöà è ðå÷å: “Íåâÿñòî! âèæ, íàñòàÿ ñå÷
è ïî-ëîøî íåùî… Òè ðàçáèðàø âå÷… Èñêàø ëè äà óìðåø?” – È êëåòàòà ìàéêà áëåäíà, ëóäà, íÿìà è áåç äà çàâàéêà, ñëîæè ñå äåòåòî ñ òðåïòÿùè ðúöå
è êàò ãî öàëóíà â áÿëîòî ÷åëöå, çàäòàíà è ðå÷å: “Òî äà å îòçàäè!
Óäðÿé!”…È Êî÷î íîæúò ñè èçâàäè êúðâàâ èç ããúðäè è; è ÷ó÷óð ÷åðâåí
áëèêíà è çàòå÷å, è Êî÷î âòðåùåí ïîãëåäíà äåòåòî. Òî ïëà÷åøå, êëåòî! “Ìàéêà òè íå ùå å ñàìà íà íåáåòî!”
Ðå÷å è çàìàõíà êàòî â íÿêîé ñúí è âúçâè ãëàâà ñè, ïëàìíàëà â îãúí.
Ãëàâèöàòà ïàäíà, òðóïúò ñå çàòðåñå è êðúâòà äåòèíñêà ñ ìàé÷èíòà ñå ñìåñè. È Êî÷î ïàê ðå÷å: Íå îñòàíà ìîù,
íî çà åäèí óäàð èìàì ñèëà éîù!” È íîæúò äèìåùè îïðÿ ñ äâå ðúöå
ïðàâî äåòî òóïà íåãîâî ñúðöå.
È ïàäíà îáàãðåí, ãðîçåí, ñòðàõîâèò ñ îòâîðåíè î÷è è ñúñ íîæ çàáèò.
………………………… …………………………
È õðàìúò åõòåøå îò ìîìè, íåâåñòè, êàò ïàäàõà â êðúâüå èëè âúâ áåç÷åñòüå!
È ãîñïîä îò ñâîäà, ïðåç ãúñòèÿ äèì, ãëåäàøå íà âñè÷êî òèõ, íåâúçìóòèì!…
ÁÐÀÒß ÆÅÊÎÂÈ
 åäíà íèñêà ïëåâíÿ, ïîä òúìíàòà ñòðÿõà äâàìèíàòà áðàòÿ óêðèëè ñå áÿõà.
×åòàòà îòìèíà. Ïî-ñòàðèÿò áðàò îò òðåñêàòà ôàíàò, ðàçòðåïåðàí, áëÿä, ëåæåøå íà ãîëî â ðúêà ñ ðåâîëâåðà
è òîé ðå÷å ñëàáî: “Çàùî òúé òðåïåðà! Æèâîòúò îòèâà, âúâ îãúí ãîðéú.
Ïîä òàç ïëåâíÿ òÿñíà ñòðàõ ìå å äà ìðà… Ùå ìè ñå íà âîëÿ, â áîÿ, íà ïîëåòî
ïîíå äà èçäúõíà è êóðøóì â ñúðöåòî.” Âíåçàïíî íà äâîðà ñå ÷ó øóì ãîëÿì
è ãëàñ âèêíà ãúðëåñò:”Èçëåçòå îòòàì!”
Ñòîïàíèíúò óïëàøåí ãîñòè ñè îáàäè! Â÷åðà ãè ïðèå òîé, äíåñêà ãè ïðåäàäå. Çàùîòî ñòðàõúò å áåçäóøåí è ñëåï,
íà ìàëêèòå äóøè – ñúâåòíèê ñâèðåï. Òîé å äóõ, ùî ëàçè.  òúìíîòî ìå öàðñòâî ïîäëîñòòà áðàòóâà ñ òúïîòî êîâàðñòâî. È ÷îâåê îò íåãî å æúëò êàòî ñìèí.
È áàùàòà ñî÷è ñêðèòèÿ ñè ñèí,
è ìàéêàòà ïóùà äåòåòî íà äðóìà êàò áÿãà è òèõî: “Îëåêíà ìè!” -äóìà, è íå ñåùà òðåïåò, íè ëþáîâ, íè æàë, çàùîòî äóøà è ñòðàõ å çàâëàäÿë.
Íî Ìèõàèë Æåêîâ, áðúç êàòî âèõðóøêà, ñòàâà áîëåí,áëåäåí, ãðàáâà ñâîéòà ïóøêà è ãðúìâà êúì äâîðà è âèêà:”Íàçàä!”
È êîñàòà ùðúêíà íà ïî-ìàëêèé áðàò. È òóðñêàòà ïàïëà÷ èçðåâà:”Óäðåòå!”
È áèòêà ñå ïî÷íà ìåæäó âðàãîâåòå.
Äâîðúò âå÷ òðåïåðè â ãúðìåæà, â äèìúò. È äâàìàòà áðàòÿ äî âõîäà ñòîéúò
ñ ðåâîëâåðè ÷åðíè è ñ ìúæêî ðåøåíüå äà óìðàò. Î÷è èì ñúñ êðúâ ñà íàëåíè. Ñúðöàòà èì ÷óêàò, ðúöå èì òðåïåðéúò è ïðàùàò âúâ êóïà è óæàñ, è ñìúðò.
Ïëÿâàòà å ìåêà, íî ïðîïóñê íå äàâà. Êóðøóìèòå óäðÿò êàò î ñêàëà çäðàâà. Áîÿò å íåðàâåí: äâàìà ñðåùó ñòî.
Êàò ðîé ÿñòðåáè íàä ïòè÷å ãíåçäî, óáèéöèòå òè÷àò, ðåâàò îáèêàëÿò
ïëåâíÿòà è ïóøêàò, è â ïðàõ ñå ïîâÿëàò êàò êîêîøêè ìíîãî, ùî ãè ãàçè ìîð,
è êðúâòà ñå ëåå ïî øóìíèÿ äâîð. – Îãúí äàéòå ñêîðî! – âèêíà Ìóñòàôàòà è ïàäíà; êóðøóìúò ïðúñíà ìó ãëàâàòà. – Äà çàïàëèì! – âèêà ñìàÿíàòà ñãàí.
È â ïëåâíÿòà ñêîðî ïðîíèêíà äóìàí. Ìèõàèë îñòàíà êîðàâ êàòî êàìúê,
íî áðàò ìó îòñëàáíà ïðåä áëèçêèÿ ïëàìúê. – Äà ñå âäàäåì, ðå÷å, òóê ùå èçãîðèì! Ñòðàøíî ìå îòðàâÿ ãîðåùèÿò äèì! –
Ìèõàèë áå ñòðàøåí. Çëîáíî çàòðåïåðà: – Òè íå ñè ìè áðàò áèë! – Âäèãíà ðåâîëâåðà è ãðúìíà â òèëà ìó. Áðàòúò ñå ïðîñòðÿ. Ìèõàèë ïîãëåäíà è ðå÷å: – Óìðÿ! –
È âñðåä ãúñòèé ïóøåê ïàê ðå÷å: – Ùå ñâàðÿ! – Ãðúìíà ñå â ÷åëîòî è ïàäíà â ïîæàðà.
È äâå äóøè áåëè â ãðîçíèÿ ïëàì
ôðúêíàõà êúì áîãà ñâîáîäíè, áåç ñðàì.
ÊÀÁËÅØÊÎÂ
Íÿêîëêî ìåñåöà êàê å ðàëîòî ïàäíàëî îò ðúöåòå èì. Ïðåäàíîñòòà êúì îãíèùåòî, âðúçêèòå íà ÷åëÿäòà, ïðåëåñòèòå íà òèõèÿ ñåëñêè æèâîò, ñëàäêèòå äóìè íà ëþáîâíèöèòå: ëþáîâòà êúì îòå÷åñòâîòî çàìåñòè âñè÷êî. Òå æèâåÿò ñàìî çà íåãî. Áúëãàðèî, õâúðëè ñâîåòî ïðåçðåíèå íà õóëèòåëèòå, êîèòî ðàçãëàñÿâàò, ÷å òè ìîæåø äà îòõðàíâàø ñàìî ðîáè. Ñúðöåòî íà òèÿ ðîáè áèå ñ ñúñ ñèëàòà íà ïåòâåêîâíèòå òè òåãëèëà!… “Îòå÷åñòâî” – Ê. Âåëè÷êîâ
Î, Êàáëåøêîâ áåäíè!
Òîç íàðîä ïîðîáåí
äa ìèñëè çà ñëàâà íå áåøå ñïîñîáeí; èãîòî òåæåøå íà íåãîâèé âðàò,
áåç äà ïðåäèçâèêà ãîðäèÿ ìó ÿä. Òîé áåøå ñïîêîåí. Ñ ïîçîð íà ÷åëîòî áåçðîïîòíî, õëàäíî æèâåéøå â òåãëîòî. ßðåìúò ìó áåøå è ðîäñòâåí, è ìèë,
ïîíåæå ñå áåøå ñúñ íåãî ðîäèë; îò ëþëêàòà ñ íåãî â æèâîòà áå òðúãíàë è íà òðóäà áåøå êàòî âîë îáðúãíàë.
Íàðîäúò áå ìèðåí è ïî÷òè çàñìÿí, ñðåä ðîáñòâîòî òåæêî õîäåøå ïèÿí,
çàùîòî òåãëîòî – è òî å ïèÿíñòâî è ïðàâè ïî-ìèëî çëîòî îêàÿíñòâî,
è ðàçóìúò ìúòè íà ïðîñòèé íàðîä, è äúðæè ãî â äðÿìêà, è ïðàâè ãî ñêîò. Òîé ÿäåøå, ïèéøå, æíåøå ïî Ïåòðîâäåí, ñðåùàøå Âåëèêäåí, ÷àêàøå Ãåðãüîâäåí, ïî Êîëåäà âåñåë êîëåøå ïðàñåòî…
À ìúêèòå áÿõà ñòðàøíè ïîä íåáåòî! Òèðàíèòå áåñíè âúðëóâàõà âå÷.
Ïîëÿòà ïèùÿõà îò òåõíèÿ ìå÷,
âñåêè äåí îò êúðâè íåâèííè çàëåòè, âñåêè äåí çëîäåéñòâà – õàáåðè ïðîêëåòè: òóê îáðàí òúðãîâåö, äðóã – ðàíèëè çëå, òàì îðà÷à êúðâàâ â íèâàòà íàøëå –
íÿêîé áàùà áåäåí íà ñåäåì äå÷èöà, – äíåñ ïëàìíàëà ïëåâíÿ, óòðå âîäåíèöà! Îáèðè è äúæäüÿ, ãðàáåæ, ïðîèçâîë!
Ñþðìàõúò áåç ñòðÿõà, îðà÷úò áåç âîë îñòàÿõà. Òóð÷èí áåñíååøå, ãëàäåí,
âëàñòòà áåøå ãëóõà è ñúäúò ïðîäàäåí. È íèùî ïî-äðóãî. Ðîáúò áåøå ÿê,
èãîòî âëà÷èë å, ùå ãî âëà÷è ïàê. È íèêîÿ ñúâåñò íå òðåïâàøå ãíÿâíî
ïðîòèâ òóé æèâåíå è ìðàíå áåçñëàâíî. È ñëîâî ñâîáîäíî è íàäåæäíà ðå÷
äî íèêîé ñëóõ ðîáñêè íå ñòèãàøå âå÷.
Ëåâñêè áå óãàñíàë ïðåäè òðè ãîäèíè.
È íàðîäúò ñïåøå. Íåáåñàòà ñèíè
áëåùÿõà ñúñ òðåïåò íàä ðîáñêèÿ êðàé è ïèòàõà áîãà: “Äîêîãà ùå òðàé
òàç çåìÿ â òåãëîòî è ðàáñêèòå çâúíöè ïîçîðíî ùå äðúíêàò è íàøåòî ñëúíöå
äà ñâåòè íàä íåÿ, à äà ãëåäà ìðàê? Äîêîãà ùå äðåìÿò, î ãîñïîäè áëàã?”
Òàêà òå ìúëâÿõà â ïðîñòðàíñòâîòî ÷óäíî. À íàðîäúò ñïåøå, ñïåøå íåïðîáóäíî.
Êàáëåøêîâ èçáóõíà åäíà âå÷åð òóê è ðàçêëàòè âñè÷êî êàòî òðúáåí çâóê.
Äåëîòî ñå ïî÷íà è äóìàòà ïàäíà
íà çåìÿ èç òàéíî çà ñâîáîäà ãëàäíà. Äóõ åäèí ïîòàåí íàâðåä ïðîôúð÷à
è âñÿêîÿ âúçðàñò, ïîë, êëàñà, äóøà, ðàçìúðäà, ðàçáóäè êàòî ãîðà ñïÿùà,
ùî òèõèÿò âÿòúð âíåçàïíî ðàçêëàùà. Íÿêîé òâàð íåçíàåí ñìúêíà ñå òîãàç, ñúðöàòà ñòåñíåíè ñåòèõà çàâ÷àñ,
÷å ñòàâàò ãîëåìè è òóïàò ïî-ñèëíî îò íÿêàêâî ÷óâñòâî âåëèêî, óìèëíî;
è ðàáñêîòî èãî ñòàíà èçâåäíúæ
íåñíîñíî è ñòðàøíî. – Âñÿêîé ñòàíà ìúæ! Èäåÿòà áúðæå ïîíèêíà, ïîðàñíà
è êàòî îò èçòîê çîðàòà ïðåêðàñíà îáëàäà äóøèòå ñ íîâèÿ ñè æàð…
Âñÿêîé áåøå áîäúð: ÿê, ñëàá, ìëàä è ñòàð, áîãàòèé è áåäíèé ïîä ïîêðèâà ñëàìåí – âñè÷êèòå ãîðÿõà îò ñúùèÿ ïëàìåí
è áúðçàõà íåùî äà íàïðàâÿò òàì. Îò òîëêîç òúðïåíüå óñåòèõà ñðàì.
Âñè÷êî êèïåøå. Âåëèêîòî ñëîâî
íà ñúðöàòà äàäå áèåíå ïî-íîâî, ïðåæíàòà àïàòüÿ è õëàäíîñò, è ñúí
ñåãà áÿõà òðåñêà, æèâîò è îãúí. Óñèëèÿ, ìèñëè, æåëàíèÿ ñêðèòè,
êúì åäíà ñå òî÷êà óïúòèõà âñèòå, è ïðåîáðàæåíüå âíåçàïíî ñòàíà,
è áàùàòà ñìàåí ñèíà íå óçíà.
Ìëàäåæúò çàáðàâè øóìà, âåñåëáèòå è ôàíà äà äèðè ìåñòà ïî-çàêðèòè
çà ñðåùè ïîòàéíè…È ïðîñòèé ÷èçìàð âúç ñòîëà ÷åòåøå âåñòíèêà ñúñ æàð,
ñúñ ãëàâà ïîäïðÿíà, ñ èçïóñíàòî øèëî, è äðóã ïúò ñúðöå ìó íå áå òàêà áèëî. È ñêðîìíèé ó÷èòåë âúâ ñâîÿ óðîê
ôàíà äà çàãàòâà çà “òèðàí æåñòîê”. è ðå÷òà “ñâîáîäà” äà ïîâòàðÿ ÷åñòî. È âñÿêî ñúðöå è âðåìå, è ìåñòî
äóõúò íà áîðáàòà èçïúëâàøå âå÷. Çà äðóãî òîãàâà íå ñòàâàøå ðå÷.
Âðàæäèòå ïðåñòàõà è ëþáîâ áåçêðàéíà ñâúðçà â åäíî âñè÷êè êàò âåëèêà òàéíà; âñÿêîé áå ïðèÿòåë, âñÿêîé áåøå áðàò. Çàáðàâèõà âñè÷êî, ùîòî áå îòçàä:
çàâèñòè, ðàçäîðè è ìèíàëî ìðà÷íî; êàòî ÷ðåç ñëèÿíå ñâåùåíî è áðà÷íî,
âñè÷êè ñå ñäóøèõà è ñúñ âåñåëáà ðåøèõà ñå âå÷å çà ñìúðò, çà áîðáà.
Åäíî äåëî îáùî, åäíè÷êà öåë ñâÿòà âäúõâàøå äóøèòå, ñãðÿâàøå ñúðöàòà.
Âúîäóøåâëåíüå íå÷óòî çàâ÷àñ
ñìàÿ âñåêè ðàçóì, óïè âñÿêà ñâÿñò! Íàðîäúò æèâåéøå ñúñ ÷óâñòâî ñàìî.
Ñâîáîäàòà áåøå ïëåíèëà óìà ìó. Òîé ñå áå óñåòèë èçâåäíúæ ãîëÿì
è ãîòîâ çà áóíòà, è õðàáúð, è ñàì; è êîëîñúò òóðñêè ñ ãðàìàäíà ñè ñèëà áå çà íåãî íèùî – èìïåðèÿ ãíèëà –
ñïîñîáíà äà ðóõíå ïðè ïúðâèÿ êðàê… È òúìíà íàäåæäà, è ñëàäîñòåí ìðàê
çàòóëÿõà âñè÷êî – áúäåùåòî áóðíî ñå êðèåøå îùå â íåáåòî ëàçóðíî,
ÿâåí áåøå ñàìî åäèí èäåàë
îò ìå÷òè è ñâåòëîñò îáðàçóâàí öÿë. È âñè÷êî ñå äðóãî ãóáåøå â ìúãëàòà… Ëóäîñòòà âëàäåéøå, óìúò è ãëàâàòà
îò äðóãàäå ïîäòèê ïðèèìàõà âå÷. Áîðáàòà áå áëèçêî, áëèçêîòî äàëå÷… Î÷èòå ñ î÷èòå ñå ñðåùàõà ñêðèøíî
è äà ñå ðàçáèðàò ñëîâîòî áå ëèøíî. Òàéíàòà áå îáùà, ìðàêúò è íîùòà
ñâèäåòåëè áÿõà íà ìíîãî íåùà;
è êàò íÿêîé äåìîí ïîäçåìåí è ìîùåí ÷óêúò íà êîâà÷à íå ñïèðàøå íîùåì:
æåëÿçîòî ìåêî èç ñâåòëèÿ æàð
èçëèçàøå óòðîì íà ëúñêàâ õàíäæàð; ìëàäèòå êðîÿõà îïèíöè õàéäóøêè,
ïðîäàâàõà âñè÷êî, êóïóâàõà ïóøêè, òúðãîâöèòå áëåäè â çàñòîÿ ãîëÿì
îëîâîòî ñàìî ïðîäàâàõà òàì!
È â èçáèòå ñêðèøîì ñúñ øúïîò è ñ ãëóìè ìëàäèòå õëàïàöè ëåÿõà êóðøóìè.
Áóëêèòå ïå÷àõà ïåêñåìåä òîãàç. Ñåëÿíèòå õèòðè ñòÿãàõà áåç ãëàñ
÷åðåøîâèé äúíåð ñ îáðú÷è æåëåçíè è ãëåäàõà âàæíî, ìèñëåéêè ñå òðåçíè… È âúðõó ãåðãüîôà áàëêàíñêèÿò ëåâ
èçëàçÿøå çëàòåí è çèíàë çà ðåâ. È ñ òåç ñèëè ìàëêè, è ñ òåç ñðåäñòâà ñìåøíè, è ñ òåç ãëàâè ðóñè, è ñ òåç ïðúñòè íåæíè, è ñ òîç âúçòîðã ëóäè, è ñ òîç äðåáåí ñòàí èñêàõà äà áóòíàò ñòðàøíèé âåëèêàí!
È â íÿêîëêî äåíà, òàéíî è ïîëåêà íàðîäúò ïîðàñòå íà íÿêîëêî âåêà!
ÏÀÈÑÈÉ
Î, íåðàçóìíå è þðîäå! Ïîðàäè ÷òî ñå ñðàìèø äà ñå íàðå÷èø Áîëãàðèí?…Èëè íå ñà èìàëè Áîëãàðå öàðñòâî è ãîñïîäàðñòâî? Òè, Áîëãàðèíî, íå ïðåëùàéñÿ, çíàé ñâîé ðîä è ÿçèê…” Ïàèñèé (1762)
Ñòî è äâàéñåò ãîäèí… Òúìíèíè äúëáîêè! Òàìî âäúí ãîðèòå àòîíñêè âèñîêè,
óáåæèùà ñêðèòè îò ëúæîâíèé ìèð, ìåñòî çà ìîëèòâà, çà îòäèõ è ìèð,
äå ñå ÷óâà ñàìî ðåâúò áåëîìîðñêè èëè âå÷íèé øåïîò íà øóìèòå ãîðñêè,
èë íà çâîíà òåæêèé íàáîæíèéÿò çâúí, âúâ ñêðîìíà êèëèéêà, ïîòúíàëà â ñúí, åäèí ìîíàõ òúìåí, íåïîçíàò è áëåäåí ïðåä ëàìïà æóìåùà ïèøåøå íàâåäåí.
Ùî äðàñêàøå òîé òàì óìèñëåí, åäèí? Æèòèå ëè íîâî, íîâ ëè äàìàñêèí,
çàôàíàò îò äúëãî, ïðåêúñâàí, îñòàâÿí è ïðåä êàíäèëîòî ñðåä íîù ïàê çàëàâÿí? Ïîëè÷áè ëè áîæè çàïèñâàøå òàì?
Ñëîâà ëè äóõîâíè èçìèñëÿøå ñàì çà âúâ ÷åñò íà íÿêîé ñëàâåí ÷óäîòâîðåö, åãèïòÿíèí, åëèí èëè ñâåòîãîðåö?
Ùî ñå òîé ìîðåøå ñ òîÿ äúëúã òðóä? Èë áå ôèëîñîô? Èëè áåøå ëóä?
Èëè òóé êàíîí áå òåæúê è áåçóìåí, íàëîæåí íà íåãî îò ñòðîãèé èãóìåí?
Íàé-ïîñëå îòäúõíà è ðå÷å: “Êîíåö! Íà æèòèå íîâî àç òóðèõ âåíåö.”
È òîé ôúðëè ïîãëåä ëþáîâåí, ïðèâåòåí êúì òîç òðóä äîâúðøåí, ïîäâèã ìíîãîëåòåí, íà âîëÿòà ðîæáà, íà áäåíüåòî ïëîä,
ïîãúëíàë áåçøóìíî ïîëâèíà æèâîò – æèòèå âåëèêî! Çàðàäè êîåòî
òîé çàáðàâè âñè÷êî, äîðè è íåáåòî! Íèâãà ìàéêà íåæíà ïúðâåíåöà ñâîé
òúé íå å ãëåäàëà, íè ìëàäèé ãåðîé ïúðâèòå ñè ëàâðè, íè ïîåòúò ìðà÷åí
ñâîÿò èäåàë íîâ, ÷óäåí ñâåòëîçðà÷åí! è êàò íÿêîé äðåâåí áèáëåéñêè ïðîðîê èë íà Ïàòìîñ äèâíèé ïóñòèííèêà ñòðîã, êîãà ðàçêðèâàë å âúç ãëàäêàòà êîæà
òàéíèòå íà ìðàêà è âîëÿòà áîæà, òîé ôúðëè î÷è ñè ðàçòðåïåðàí, áëÿä
êúì õàîñà òúìíèé, êúì çâåçäíèÿ ñâÿò, êúì Áÿëîòî ìîðå, çàñïàëî äúëáîêî,
è âäèãíà òåç ëèñòè, è âèêíà âèñîêî: “Îò äíåñêà íàòàòúê áúëãàðñêèÿò ðîä
èñòîðèÿ èìà è ñòàâà íàðîä!”
Íåêà òîé ïîçíàå îò ìîéòî ïèñàíüå, ÷å ãîëÿì å òîé áèë è ïàê ùå äà ñòàíå, ÷å îò ñëàâíèé Áóäèí äî ñâåòèé Àòîí
áèë å ïðèïîçíàâàí íàøèÿò çàêîí. Íåêà âñÿêîé áðàò íàø äà ÷åòå, äà ïîìíè, ÷å ãúðöèòå ñà ëþäå õèòðè, âåðîëîìíè, ÷å ñìå ãè áëúñêàëè, è íå åäèí ïúò – è çàòóé íå ìîæàò íàçè äà òúðïúò –
è ÷å ñìå èìàëè öàðñòâà è ñòîëèöè, è îò íàøòà ðîäà ñâåòöè è ïàòðèöè;
÷å è íèé ñìå äàëè íåùî íà ñâåòúò è íà âñè Ñëîâåíå êíèãà äà ÷åòúò;
è êîãà ìó âèêàò:”Áúëãàðèíó!” áåñíî, òîé äà ñå ãîðäåå ñ òîâà èìå ÷åñòíî. Íåêà íàø áðàò çíàå, ÷å áîã å âåëèê
è ÷å òîé ðàçáèðà áúëãàðñêèé ÿçèê, ÷å å ñðàì çà âñÿêîé, êîéòî ñå îòðè÷à îò ñâîÿ ñè ðîäà è ïðè ãúðöè òè÷à
è ñâîåòî èìå è áîæèÿ äàð
çàôúðëÿ áåçóìíî êàòî åäèí òâàð. Ãîðêî âàì, áåçóìíè, îâöè çàáëóäåíè, ñúñ ãðúöêà îòðîâà, ùî ñòå íàïîåíè,
äåòî ñå ñðàìèòå îò âàøèÿ áðàò
è òúðñèòå ïèùà â ãðúöêèÿ ðàçâðàò, è ðóãàéòå ãðåøíî áàùèíè ñè êîñòè,
è íàøèòå íðàâè, ÷å òå áèëè ïðîñòè! Òà íå âàøòî ïëåìå ñðàì íàíàñÿ âàì,
î, áåçóìíè ëþäå, à âèé ñòå ìó ñðàì!
×åòåòå äà çíàéòå, ùî â ñòàðè ãîäèíè ïî òåç çåìè ñëàâíè âúðøèëè äåäè íè, êàê ñúñ ìíîãî êðàëñòâà èìàëè ñà áðàí è áèëà âåëèêà áúëãàðñêà äúðæàâà;
êàê ñâåòè Áîðèñ ñå ïîêðúñòèë â Ïðåñëàâà, êàê å öàð Àñåí òóê õðàìîâå ãðàäèë
è äàðîâå ïðàùàë; êîé áå Ñàìóèë, äåòî ñè èçãóáè äóøàòà âúâ àäà,
ïîêîðè Äóðàöî è âëåçå â Åëàäà; ÷åòåòå è çíàéòå êîé áå öàð Øèøìàí
è êàê íàøòî öàðñòâî ñòîðèõà ãî ïëÿí; êîé áè Èâàí Ðèëñêè, ÷èéòî ñâåòè ìîùè ÷óäåñà ñå ñëàâÿò äî òîÿ äåí éîùå;
êàê ñå Êðóì ïðåñëàâíèé ñ Íèêèôîðà áè è èç ÷åðåïà ìó ðóéíî âèíî ïè
è êàê Ñèìåîí öàð óãðèòå ïðîãîíè è îò Âèçàíòèÿ ïðèåìà ïîêëîíè.
À òîÿ áåøå ó÷åí, ôèëîñîô âåëèê è íå ñå ñðàìåøå îò ñâîÿ åçèê
è êîãà íÿìàøå êîãî äà íàäâèâà, òîé ïèøåøå êíèãè, çà äà ñè ïî÷èâà.
×åòåòå è çíàéòå, ùî ñúì àç ïèñàë, îò ìíîãî ñêàçàíüÿ è êíèãè ñúáðàë,
÷åòåòå, î, áðàòÿ, äà âè ñå íå ñìåÿò è âàì ÷óæäåíöèòå äà íå ñå ãîðäåÿò… Íà âè ìîéòà êíèãà, òÿ å âàì çàâåò,
íåêà äå ïðåïèñâà è ìíîæè áåç÷åò è ïðúñêà ïî âñè÷êè ïîëÿ è äîëèíè,
äå áúëãàðèí ñòðàäà, âúçäèøà è ãèíå. Òÿ å îòêðîâåíüå, áîæà áëàãîäàò –
ìëàäèé ïðàâè ìúäúð, à ñòàðèÿ – ìëàä, êîéòî ÿ ïðî÷èòà íÿìà äà ñå êàå,
êîéòî çíàå íåÿ, ìíîãî ùå äà çíàå.”
Òúé ìúëâåøå òîç ìúæ, â êèëèÿòà ñêðèò, ñúñ ïîãëåä óìèñëåí, â áúäåùåòî âïèò, êîéòî ìíîãî áäåíüÿ, óòðèííè ïðîïóñíà, íî ïà÷åòî ïåðî íèâãà íå èçïóñíà
è ïðîòèâ êàíîíúò è ÷åðêîâíèé çâúí – ðàáîòè áåç îòäèõ, ïî÷èâêà è ñúí.
Òúé ìúëâåøå ïðåäè ñòî è äâàéñåò ãîäèí òîç äèâ Ñâåòîãîðåö – çà ðàÿ íåãîäåí, è ôúðëÿøå òàéíî ïðåç ìðàêà òîãàç
íàé-ïúðâàòà èñêðà â íàðîäíàòà ñâÿñò.
ÁÐÀÒß ÌÈËÀÄÈÍÎÂÈ
Ïîïåéòå ìè, êðàñíè ìàêåäîíñêè äåâè, ïîïåéòå ìè âàøòå íåâèííè ïðèïåâè,
âòúêíåòå ñè êèòêè, ïðàòåòå ìè êëèê íà âàøèÿ êðúøåí è çâó÷åí ÿçèê.
Òðåïåðÿéêè ñëàäêî, àç ùå äà âè ñëèøàì è êúì âàñ ùå ôúðêàì è ùå äà âúçäèøàì âåäíî ñ òèõà Ñòðóìà, âåäíî ñ ìúòíèé Äðèí, âåäíî ñ åêà æàëíèé, ùî ïðàùà Ïèðèí; ëåòåòå, åõòåòå, ïåñíè ìàêåäîíñêè,
ïå÷àëíè êàò ïåñíè íà áðÿã âàâèëîíñêè, ñäðóæåíè ñ âúçäèøêè è ñ îêîâåí çâúí, äèãàéòå, áóäåòå îò ãðîáíèÿ ñúí
òåç ñïîìåíè ñòàðè, òåç ïðåäàíüÿ âåòè, ùî êàò ñåíêè ÷óäíè ïúëíÿò âåêîâåòå: þíàöè èçìðåëè áåç ãðîá, áåç âåíöè
çà õîðñêà ñâîáîäà ïàäíàëè áîðöè, îðëÿöè ëåâåíòè, äðóæèíè îòáðàíè,
ïîêðèòè ñúñ ñëàâà, ñúñ êúðâè è ñ ðàíè, íàðåäåíè ìúëêîì, ãîòîâè çà áðàí,
îêîë Êðàëè Ìàðêà – âå÷åí âåëèêàí!
Äèâíèé Êðàëè Ìàðêî! Âñåñëàâÿíñêà ñëàâî, íà òúìíè ôàíòàçèé ñúçäàíüå ìúãëÿâî, Ðîëàí ìàêåäîíñêè, çàâåòåí è ìèë,
òè âåêîâå ñ òâîéòî èìå ñè ïúëíèë! Ïî êîè ïîëåòà, ïî êîÿ ïóñòèíÿ –
òè íå ñè ðàçìàõâàë ñàáÿ äàìàñêèíÿ? Äå íå ñå å ìÿðêàë òâîÿò ñòðàøåí ñòàí? Êúäå íå ñè ìÿòàë çëàòåí áîçäóãàí!
Äå íå ñè ñå áîðèë ñ Ìóñà Êåñåäæèÿ? Äå íå ñè ïðåïóñêàë êîíÿ Øàðêîëèÿ?
 êîÿ ñêàëà çäðàâà, âúâ êîé êàìúê ÿê äèðÿ íå îñòàâè ãðàìàäíèé òè êðàê?
Îò Áåëãðàäà äî Ïðèëåï, äå â ãëóõà ïåùåðÿ òóðÿò òè âúðòîïà òúìíèòå ïîâåðüÿ,
äî Êóêóø ïå÷àëíè è äî Õåëèêîí
ïðèçðàêúò ñå íîñè íà ÷åðíèé òè êîí è ñå ìÿðêà òâîéòà íåèçìåðíà ñåíêà.
Êîÿ ëè áå òàÿ áàñíîñëîâíà íåíêà, ùî îòêúðìè òîÿ äèâåí èñïîëèí –
ñ åäèí êðàê íà Åìóñ, ñ äðóãèé – íà Ïèðèí?!
Ëåòåòå, î , ïåñíè, ñïîìåíè ãîëåìè, âúçäèøêè ïîñëåäíè çà áèâøåòî âðåìå! Ïåéòå ãè, äåâèöè, ïðè Ïèíä è ïðè Øàð, ïåéòå ãè ïðè Ñòðóãà, ãðàä õóáàâ è ñòàð, äåòî ñå ðîäèõà äâàòà Ìèëàäèíà,
íà Ìàêåäîíèÿ äâàòà âåðíè ñèíà.
Âúâ âëàæíè òúìíèöè, ïúëíè ñ ìðàê, âîíè, ïîìåæäó âåêîâíè è ïîòíè ñòåíè,
ãíèåõà äâà áðàòÿ, â îêîâè äâà ðîáà, êàò äâà æèâè òðóïà, ôúðëåíè â äâà ãðîáà. Âåêîâå ìèíàõà!…Îò ñëúíöå çàðÿ,
íèòî îò íàäåæäà äî òÿõ íå îãðÿ! Ïðîêëåòè áúäåòå, î òúìíèöè âëàæíè!
Êîëêî âèé ñòîïèõòå, ñúðöà, ñèëè ñíàæíè, êîëêî çëè íàñèëüÿ, æúðòâè, ìëàäèíè
ïîãúëíàõà âàøòå ñìðàäíè ãëúáèíè!
Äèìèòðèé áå âëÿçúë ïðúâ ó ñâîéòà áåçäíà. Êîíñòàíòèí ïî-ïîñëå êàò íåãî èç÷åçíà.
Çàùîòî â åäèí âåê, çà ïðàâäàòà ãëóõ, ðàçáóæäàõà ñìåëî íàðîäíèÿ äóõ
è íà áðàòÿ ðîäíè ÷ðåç ðîäíîòî ñëîâî òå ãîòâåõà áèòâè è áúäåùå íîâî;
çàùîòî òå ïúðâè óñåòèõà ñðàì – òóé âåëèêî ÷óâñòâî, è â ãëóõèÿ õðàì ñòîðèõà äà åêíàò õèìíè ÿñíè áîãó
íà ÿçèê, ïîãðåáàí îò âåêîâå ìíîãî; çàùîòî êàçàõà: “Íàðîä ñìå âåëèê
è ãîñïîä ïîçíàâà íàøèÿò ÿçèê!” È âèêíàõà ñèëíî: “Ìðàçèìå õîìîòúò
ïîçîðåí è ìðúñåí íà ôàíàðèîòúò!” Çàùîòî ñìåÿõà, áåç äà ãè å ñòðàõ,
ñ ñèëíèé äà ñå áîðÿò è íå áå ãè ãðÿõ äà ïðîïàäíàò æúðòâè çàðàäè íàðîäà
ñ òèÿ ñëàäêè äóìè: íàóêà, ñâîáîäà; çàùîòî ñáèðàõà ïåñíè ïî öÿë êðàé,
òúé êàêòî ïðè Òóíäæà ìîìèòå ïðåç ìàé òðèíäàôèëè ñáèðàò è â êîøíèöè ãóæäàò, çàòîâà ïî-ðàíî îò ñúí ñå ñúáóæäàò;
çàùîòî óâèõà êèòêà ìèðèçëèâà
îò çäðàâåö è ðîñåí, è îò êëàñ íà íèâà; çàùîòî îò âñèòå ãîðè è ðåêè
ñåäåíêè è ñâàòáè, õîðà è òëúêè íàïåâèòå ñáðàõà, âúçäèøêèòå ñëÿõà,
íà ñåäàòà ñòàðîñò â ïàìåòòà êîïàõà; çàùîòî ñòðóïàõà â åäèí îáùè òîí,
âñè÷êî ùî áå îòçèâ, ïðèïåâ, çâóê è ñòîí, çàòîâà åäíà íîù ïàòðèêúò íàõëóçè
ñâîéòî ÷åðíî ðàñî è çëîáíî êàçà: “Çà òåç äâà õàéäóêà òðÿáâàò æåëåçà.”
È åòî çàùî ñà äíåñêà îêîâàíè,
è â òèÿ òúìíèöè æèâè çàêîïàíè.
Äúëãî òå òúðïÿõà. Òúìíè÷íèÿò ñìðàä îòðàâÿøå áàâíî æèâîòúò èì ìëàä.
Âåçàïíî èçâåñòüå çà ìèëîñò äîâòàñà. È Ôåíåð, êîòèëî íà åõèäíà ðàñà,
ãíÿçäî íà êîùóíñòâî, íà ëåíîñò, íà áëóä; Ôåíåð, ïî ñðàìà ñè ïîçîðíî ïðî÷óò;
Ôåíåð, îò êúäåòî ïðåç âåêîâå öåëè ðàçâðàò è ìúðòâèëî â ñâåòà ñà ñå ëåëè è êîéòî çàáóëè âñè÷êèÿ âúçòîê
ñ åäíà ãúñòà ìðåæà è íèêîé òúë÷îê íà äóõà íå äàäå íèòî ìèñúë íîâà
íà ÷îâåêà, ïàäíàë âúâ äðÿìêà ñóðîâà, áåç âÿðà â áîðáàòà è áåç èäåàë;
Ôåíåð ïðè òàêâàç âåñò ïîòðåïåðà öÿë è óïëàøåí ðå÷å:”Äðóã å áîæèé ñúä!
Òèÿ äâà óáèéöà òðÿáâà äà óìðúò!”
È êàò ñå ïðåêðúñòè, ïðàòè èì îòðîâà.
Íîùòà áå ñòóäåíà, ìðà÷íà è ñóðîâà.
Íà çàðàíòà ðàíî òúìíè÷íèÿ ñâîä
îãëàñèõà äóìè: ìèëîñò è æèâîò! À áåäíèòå áðàòÿ â ïðåäñìúðòíè ñòðàäàíüÿ èçïóùàõà ñâîéòå ïîñëåäíè ñòåíàíüÿ.
È âå÷å îáçåòè îò ãðîáíèÿ õëàä, òå ïðàùàõà ñáîãîì íà áîæèÿ ñâÿò
è øóøíÿõà òèõî ñ ãàñíååùà ñèëà: “Êàê ìíîãî òå ëþáèì, Áúëãàðèî ìèëà!”
1882, Ïëîâäèâ
ÐÀÊÎÂÑÊÈ
Ìå÷òàòåë áåçóìåí, îáðàç íåâúçìîæåí, íà òúìíà åïîõà ñèí áîäúð, òðåâîæåí, Ðàêîâñêè, òè äðåìåø ïîä áóðåíà ãúñò, èç êîéòî ïîãëåæäà ïîëóñ÷óïåí êðúñò. Ñèí, äðåìè, ïî÷èâàé, òè, êîéòî íå ñïåøå, òè, êîé áåøå âèõúð, êîòåë, ùî êèïåøå íàä íÿêàêúâ çëîáåí, ñòèõèåí îãúí.
Ñïè! Êîé ùå ðàçáóæäà âå÷íèÿ òè ñúí?
Ïðèðîäàòà âåùà áåøå ñå ñáúðêàëà: òÿ îò òåá äà ñòîðè ãåíèé áå èñêàëà, çàòîâà â ãëàâà òè êàòî â åäíà ïåù
ôúðëè òîëêîç ïëàìúê è âúçòîðã ãîðåù, íî äðóã òàåí äåìîí ñå íàìåñè òàìî:
òè ñòàíà ñúçäàíüå îò êðàéíîñòè ñàìî, åëåìåíò îò ñòðàñòè, îò çëú÷êà è ìîù, äóøà ïúëíà ñ áóðÿ, ñ áëÿñúê è ñúñ íîù. Òâîéòà âðàæäà áåøå âðàæäà ñàòàíèíñêà, òâîéòà ëþáîâ áåøå ëþáîâ èñïîëèíñêà, ëþáîâ áåç ñúìíåíüå, áåç ñâÿñò, áåç ïðåäåë, ùî êàò êðúñò îãðîìåí òè áåøå ïîíåë. Òâîÿò ñèìâîë áåøå: ñìúðò èëè ñâîáîäà, ñúíÿò òè – Áàëêàíà, êóìèðúò – íàðîäà, íàðîäà ñ áåç÷åñòüå è ñ êúðâè îáëÿí.
Òâîÿò æèâîò öåëèé áåøå åäèí áëÿí!
Òè ãëåäàøå áëåäåí â áúäåùåòî ñêðèòî. Òè ñå âðåøå äðúçêî â ìèíàëîòî ñðèòî è îòòàì âëå÷åøå êàò ïîáåäåí çíàê
âåêîâå îò ñëàâà, çàòóëåíè â ìðàê, çà öàðå, þíàöè âúëøåáíè ïðåäàíüÿ,
îáðàñíàëè ñ ïëåñåí ñòàðèííè ñêàçàíüÿ; òâîÿò îðëîâ ïîãëåä âèæäàøå íàâðåä
îò áúëãàðñêà ñëàâà îñòàíêè áåç÷åò è â òúìíà íè äðåâíîñò, áåçäúííà ïðîâàëà, òè âêàðâàøå ñìåëî âñåëåíàòà öÿëà.
Íèùî íåâúçìîæíî çà òåá íå îñòà. Òè äàâàøå îáðàç íà âñÿêà ìå÷òà.
Íà íåìè çàãàäêè, ñôèíêñè áåçîòâåòíè ïðåäëàãàøå òâîéòå âúïðîñè çàâåòíè;
èñòîðüÿòà, ìðàêúò, âðåìåòî, ðåäúò íå çíà÷åõà ìíîãî â ãîëåìèé òè ïúò;
òè èñêà äà áóòíåø, î äóõ áåçïîêîåí, íåùàñòåí ìå÷òàòåë, àïîñòîë è âîèí,
â åäèí ÷àñ äåëîòî íà ïåò âåêîâå. ×óõìå íèå òâîéòå ãîðäè âèêîâå,
êîãàòî ïðè Ñàâà è ïðè Äúìáîâèöà âèêíà ïðúâ “Ñâîáîäà! Ñÿéíà å çîðíèöà!” È òó ñ ïåðî îñòðî, òó ñ ãîðåùà ðå÷
íàäåæäèòå ñåéøå íà áëèç è äàëå÷. Åäèí ñàìî áóäåí ñðåä òîëêîâà ñïÿùè, òè åäèí çà âñè÷êè êàòî äåìîí áäÿùè
ðàáîòè, áîðè ñå, ñòðåñêà, âúëíóâà, òóê ìúäðåö çàìèñëåí, òàì ëóäà ãëàâà, ìðà÷åí óçíèê â Ñòàìáóë, ãåíåðàë â Áàëêàíà, ïîåò è ðàçáîéíèê ïîä ñúùà ïðåìÿíà,
ìèñúë è æåëÿçî, ëèðà è òðúáà:
âñè÷êî òè áå âêóïîì çà åäíà áîðáà. Èñòîðéÿòà èìà äà ñå ïîçàìèñëè
âúâ êîé ëèê áåçñìúðòåí òåáå äà ïðè÷èñëè.
Òè óìðÿ. È ïúòÿò êúì ãðîáà òè íÿì îáðàñúë å âå÷å ñúñ áóðåí ãîëÿì,
è ïðàõúò òè ãíèå áåç ñúëçè íàáîæíè… Íå çàðàñíà ñàìî, ãåðîþ òðåâîæíè,
ïðîëîìúò øèðîêèé, êîéòî òè òîãàç â áúäåùåòî òúìíî îòâîðè çà íàñ!
1882, Ïëîâäèâ
ÊÀÐÀÄÆÀÒÀ
È òúðñÿò äóõà íà Êàðàäæàòà! Áîòåâ
Áóíòúò áå ïîìàçàí.  ãîðñêèòå óñîè ïàäíàõà óáèòè âñè÷êèòå ãåðîè.
Ñàì Õàäæè Äèìèòúð ìåæäó íèõ îñòà, çàùîòî ÷èñëîòî íàäâè õðàáðîñòòà.
Ïúðâîòî äâèæåíüå, ïúðâàòà äðóæèíà äîéäå êàòî áóðÿ, êàòî ñúí ïðåìèíà – ìåòåîð íåâèäåí â åäíà òúìíà íîù.
Áóêàöèòå äèâè òðåïåðåõà éîù
îò ãúðìà íà áîÿ, îò òàç íoâà äóìà: “Ñâîáîäà”, ùî ìèíà èç òÿõíàòà øóìà, è åêúò ðàçíåñå êàòî åäèí äúõ,
îò óðâà íà óðâà è îò âðúõ íà âðúõ, äåòî ñíåãúò ìÿòà áÿëà ñè ïîêðèâêà.
Þíàöèòå ñïÿõà áåç ãðîá, áåç çàâèâêà, íà âðúõ ïëàíèíàòà. Íè åäèí îò òÿõ
áîÿ íå îñòàâè, íå óñåòè ñòðàõ, çàùîòî êîãàòî Äóíàâà ìèíàõà,
êðúñòîñàíè ñàáè ìúëêîì öåëóâàõà, çàùîòî íà âñè÷êè â ãîðäèòå äóøè
ñâîáîäàòà ñèëà è êóðàæ âíóøè.
Êîìàíäàòà áåøå: íà ìåñî óäðåòå! Ëîçèíêàòà áåøå: ìîì÷åòà, óìðåòå!
È ãîðäèÿò Âàíêîâ èçäèãàøå ñ ãíåâ èç äèìà âèñîêî ñâèëåíèÿ ëåâ.
È ñìúðòòà áåñíåéøå íà ñãàíòà èç ðîÿ, è ñòîòèíà òóðöè ïàäíàõà âúâ áîÿ.
Ïàøàòà óïëàøåí è ñ íàâúñåí ëîá èçïðàòè ñòî ïóøêè ñðåùó åäèí ðîá,
è õèëÿäè âúëöè ñðåùó åäíà ÷åòà, ìèíàëà êàò ñÿíêà ïî òèÿ ïîëåòà…
È ìîìöèòå íàøè óìðÿõà ñúñ ÷åñò…
Ìèòõàä áå äîâîëåí îò òàêàâà âåñò.
 òîÿ ÷àñ âúëöèòå, êîè ìúðøà òúðñÿò, ñ êðàê ãúðäè èì ðîâÿò è ìåñà èì êúñàò; è ãëàäíèòå îðëè, îïëåñêàíè ñ êðúâ,
â ìúðòâèòå èì î÷è óäðÿò ñâîÿ êëúâ; è ìóõèòå çëàòíè â áðúì÷àùè ðîÿöè
ëàêîìî íàëèòàò íåìèòå þíàöè,
èçëîæåíè ãîëè ïîä ñëúí÷åâèé æàð.
Ìèòõàä áå äîâîëåí. Ïàíòåð äèâ è ñòàð, òîé áå ïîáåäèòåë. È ñíàãà ìó ãíèëà
ïîòðúïíà îò ðàäîñò. Òîé äèãíà áåñèëà ïî âñè÷êèòå úãëè è íàñòàíà ïëà÷:
è òðúïêè ïîáèõà áåäíèÿò îðà÷
ïðåä òèÿ ïëàøèëà íîâè è ïðîêëåòè. Äåöàòà ïèùÿõà îò óæàñ îáçåòè,
è ãîðêèòå ìàéêè äèøàõà åäâàì,
äîðäå äà ïîçíàÿò êîé ñå ëþøêà òàì. Ñòðàõúò áåøå îáùè. Òúìíèöèòå áÿõà
íàáëúñêàíè. Âðåäîì ìëàäåæè âèñÿõà: åäíè ìðÿõà â ãðú÷êè, äðóãè ñ îáðàç ñèí, òðåòè – îò ñòðàõ ìúðòâè – æúëòè êàòî ñìèí, ñÿêàø áå íàñòàëà ñìúðò è ÷åðíà ÷óìà. Áðàò íå ñìåéøå ñ áðàòà äóìà äà ïðîäóìà, ñèíúò îò áàùà ñè òðåïåðåøå áëÿä
èçìÿíàòà – ïðèçðàê èç òúìíèÿò àä, øóøíåøå çëîâåùî è óæàñúò ñåéøå,
âúæåòî íåñïèðíî ñå ñ íåùî ëþëåéøå. Ñòðàõúò áå íà âñè÷êè ëèöàòà âàïöàë
è ñâîÿ çëîâåùè ïå÷àò áå èì äàë.
 òîâà ïîäëî âðåìå â áàëêàíñêèòå ãàáðè âîéñêèòå ôàíàõà Êàðàäæàòà õðàáðè.
Òîé áåøå þíàêà ñ ãîðåùàòà êðúâ,
Êàðàäæàòà õðàáðè, âúâ áèòêèòå ïðúâ, ìúäðåö âúâ ñúâåòà, îðåë â ïëàíèíàòà, çà ÷åòàòà ãîðäîñò, ñëàâà íà áîðáàòà, íà Õàäæè Äèìèòúð ñúðàòíèê è áðàò,
êàòî íåãî õðàáúð, êàòî íåãî ìëàä. ×óâñòâà ñå âåëèêè â äâàìàòà ãîðÿõà, íà ñúùîòî çíàìå ñëóæèòåëè áÿõà,
íà ñúùàòà ìèñúë – æèâ îáðàç è ïëúò. Åäèí áå ãëàâàòà, äðóãèÿò – óìúò,
åäèí áåøå âîæäà, äðóãèÿò – êúðìà÷úò, êúì ñìúðòòà ãîòîâè åäíàêâî äà êðà÷àò.
Êàðàäæàòà áåøå ñâúðçàí, îêîâàí,
îêðúæåí îò ìðúñíà è ñâèðåïà ñãàí êðúâíèöè, îñòàòêè îò ðàçáèòè îðäè,
ùî ãî íà âúæåòî çàâëà÷àõà ãîðäè. Ñàìñè îò áîðöèòå áîÿ ïðåæèâÿë,
ðàçáèò, çëîïîëó÷åí, ñ êðúâ îïëèñêàí öÿë, êàòî ëúâ óäàðåí, êîé êðúâòà ñè ãóáè, Êàðàäæàòà ãîðäî, ñðåä ñìåõîâå ãðóáè, âúðâåøå çàìèñëåí êúì ïîçîðíèé ñòúëá – åëåìåíò óæàñåí â íàðîäíàòà ñêðúá.
Òúëïàòà êðàé íåãî ìåòåæíî ðåâåøå è íà âñÿêà êðà÷êà ïîâå÷å ðàñòåøå.
Ñîëäàòèòå ãðóáè íå ñåùàõà æàë, äåöàòà ïî ïúòÿ ôúðëÿõà ìó êàë,
à åäíà êàäúíà ÷åõúëà èçâàäè
è ñ áÿñ âúç ëèöå ìó òðè óäàðà äàäå. Òîé âúðâåøå ìðà÷íî, ñïîêîåí è ãëóõ
íà ïñóâíè, îáèäè; ñèëíèÿò ìó äóõ ëåòåøå êúì áîÿ, äå áÿõà îñòàëè
äðóãàðè çàêëàíè, ìå÷òè, èäåàëè… Òîé âèæäàøå ÿñíî áóíòîâíèÿ ëåâ,
ëåòåù íàä ãëàâà èì è ãîòîâ çà ðåâ, è ãîðèòå êðàñíè, è îíàç ïðèðîäà
øèðîêà è ÷óäíà è ïúëíà ñ ñâîáîäà, è Õàäæè Äèìèòúð öÿë â êúðâè îáëåí,
êîéòî ìó ðåâåøå: “Ùî ñå âäàäå â ïëåí? Êàðàäæà, áåç òåáå íå óìèðàì àçè!”
Êîãà äî âúæåòî òîé ñå äîòúòðàçè, î÷è ìó ñâåòíàõà ñ íåáåñåí ñâåòëèê,
òîé íàäó ãúðäè ñè è íàäàäå âèê è ñãàíòà óòèõíà è çàíåìÿ äàæå,
çà äà ÷óé ïî-õàðíî êàêâî ùå äà êàæå ïîñëåäíèé âúñòàíèê çà ïîñëåäåí ïúò. Çàùîòî âúâ òåç äíè íà óæàñ è ñìðúò
ïðè ìíîãîòî ïîäëîñò, ïðåäàòåëñòâà, ãëóìè êàçâàõà ñå ÷åñòî è ãîëåìè äóìè –
èç íÿêîè ñèëíè, ãîëåìè ñúðöà;
çàùîòî ñðåä òèÿ ñïëàøåíè ëèöà
ïîíÿêîãà âçîðúò ñðåùàøå òèòàíè íà ÷åëàòà ñ òàéíè ñëîâà íà÷úðòàíè
êàò îñòàíêè ñëàâíè îò äðóã íÿêîé ðîä, íå îñòàíàë âå÷å ïîä áîæèÿ ñâîä.
È åòî ùî êàçà òîãàç Êàðàäæàòà,
ñ ïîãëåä êúì íàðîäà è êúì íåáåñàòà: “Ïðîùàâàéòå, áðàòÿ, îòèâàì ñåãà!
Îòèâàì â äóøàòà ñ ãîëÿìà òúãà: íå óìðÿõ â Áàëêàíà îò ìîèòå ðàíè,
çàòîâà ñòå âèå òóêà äíåñ ñúáðàíè. Ñúëçè íå ðîíåòå çà ìåí òîÿ ïúò,
àìè ñå ãîòâåòå è âèå çà ñìðúò, çàùòî íàñòàíàõà íîâè âðåìåíà,
â êîè íà êðúâòà ñå íå äàâà öåíà è ãðîáúò å ïî-ìèë, íåæåëè ïîçîðúò
çà âñè÷êè, ùî ìèñëÿò è ÷åñòíî ñå áîðÿò. Íå ñúì àç ïîñëåäåí è íå ñúì àç ïðúâ, äåòî òúé óìèðàì. Áúëãàðñêàòà êðúâ
ðåêè ùå ñå ëåå!… Ñìúðò èëè ñâîáîäà! Áåñíåéòå, òèðàíè, íî æèâ å íàðîäà.
Þíàöèòå ñ íàçè íå ùå ñå ñêðàòéúò, íàøòà ñìúðò ùå âäèãíå äðóãè äà ìðúò: çà åäíîãî òðèñòà, çà äâàìà õèëÿäî.
×óéòå ìå, òèðàíè! Íèé ñìå ïëåìå ìëàäî, èñêàìå ñâîáîäà, íÿìà äà ñå ñïðåì,
ùå ñå áîðèì ñ âàçè, ùå ìîðèì, ùå ìðåì òà ïàê äà âúçêðúñíåì! Áúäåùåòî öÿëî àç ãî âèæäàì ÿñíî êàòî â îãëåäàëî,
ñêîðî ùå äà ðóõíå çâåðñêàòà âè âëàñò, çà áîé, îòìúùåíüå, çà ñìúðò, çà ñâîáîäà… Íî àçè óìèðàì!… Äà æèâåé íàðîäà!… Ñìúðò èëè ñâîáîäà!”
È êîãà ñå ëþøíà èç âúçäóõà îí,
òî õèëåäè ãúðäè èçäàäîõà ñòîí
è äúëãî éîù âðåìå òàì ïîä íåáîñâîäà êúíòÿõà òåç äóìè: “Ñâîáîäà, ñâîáîäà! Ñìúðò èëè ñâîáîäà!”
1876
Áðàöèãîâî ïàäíà ïîäèð ñëàâíè áèòâè.
Êàêòî âðåä, áîðáàòà ïî÷åíà ñ ìîëèòâè, ñ íàäåæäè è ïåñíè è ñâúðøè ñ ïîãðîì. Áàòàê ñå ïðåäàäå, óâè, ïúëçåøêîì,
Êîïðèâùèöà ëåãíà ïðè ïúðâàòà áóðÿ, òîïúò ÷åðåøîâè íå ñïàñè Êëèñóðà
ñ âèñîêèòå óðâè; áëåäíàòà çîðà âèäÿ â êðúâ è â ïëàìúê Ñðåäíàòà ãîðà. Ïàíàãþðöè õðàáðè ñëåä äåñåò äíè ãîðäè îòêðèõà âðàòèòå íà ìðúñíèòå îðäè;
Êàáëåøêîâ-ãåðîÿò, òàç äóøà âóëêàí, áèäå ôàíàò ïëåííèê ÷ðåç åäèí àðêàí
îò ñåëÿíå ïðîñòè, è ëúâúò Áåíêîâñè, òóé ñìåøåíüå ñòðàííî îò Ëåâñêè è Ðàêîâñêè, çàãèíà þíàøêè âúç åäíà ðåêà,
èçäàäåí íå êàçâàì îò êîÿ ðúêà, çàùîòî ñðàìúò ìè èçãàðÿ ÷åëîòî…
Áîðáà ñòðàõîâèòà!  êîÿòî ÷èñëîòî íàäâè íà âúçòîðãà – òàç ïëÿâà, òîç äèì! Óäàðúò áå òåæúê è íåîòðàçèì.
Áóíòúò ñå óäàâè â ïàíèêà óæàñíà, äå âñè÷êî âèñîêî ïàäíà è óãàñíà.
Èíñòèíêòúò íà ðîáà îáàäè ñå ïàê ñúñ âñè÷êèé ñè óæàñ, ñúñ âñè÷êèé ñè ìðàê. È ïàäàíüÿ áúðçè, è èçìåíè íîâè,
ñòèäåí ïëîä íà äúëãî âëà÷åíè îêîâè, ôúðëèõà â áîðáàòà ñâîÿ âå÷åí ñðàì.
È òàçè åïîõà íà êðúâ è íà ïëàì ïðåç âñè÷êè åïîõè è ïðåç âåêîâåòå
óæàñíà è ìðà÷íà â õàîñà ùå ñâåòè, ðàñòåùà âñå÷àñíî â ïî-ãîëåì ðàçìåð
è ùå ôúðëÿ âå÷íî êàòî îáëàê ÷åð âúç íàøòà èñòîðéÿ åäíà ñÿíêà òàéíà
îò êðúâ è ïîçîðè è ñëàâà áåçêðàéíà.
ÂÎËÎÂ
Òå áÿãàõà áëåäíè ïðåä äèâàòà ñãàí.
È Âîëîâ, þíàêúò, öÿë â êúðâè îáëÿí, èçâèêà: “Î, áîæå! Î, àäñêà èçìàìà!
ïîäâèãúò ïðîïàäíà è íàäåæäà íÿìà! êúäå äà ñå ñêðèåì îò áåçñëàâíàòà ñìðúò?
Áàëêàíúò
Àç íÿìàì çà âàçè íè çàâåò, íè ïúò.
Ãðàäúò
Àç èìàì áåñèëà.
Õèæàòà
Àç èìàì ïðîêëÿòüÿ.
ßíòðà
Åëàòå, íåùàñòíè, âúâ ìîéòå îáÿòüÿ!
Ïëîâäèâ, íîåìâðè, 1883
Âîëîâ – àïîñòîë ïî âúñòàíèåòî íà 1876 è äâàìà îùå âúñòàíèöè ñëåä ïðîâàëÿíåòî íà äâèæåíèåòî, êàòî èì ñå îòêàçàëî íàâñÿêúäå óáåæèùå è ãîíåíè îò òóðñêà ïîòåðÿ, ïðèñòèãíàëè íà áðåãà íà ßíòðà, êîÿòî áèëà ïðèäîøëà áóéíà è ãîëÿìà. Òàì çà äà íå ïàäíàò â ðúöåòå íà ãîíèòåëèòå ñè, ïî ïðåäëîæåíèå íà Âîëîâà, ïðåäïî÷åëè ñìúðòòà è ñå ôúðëèëè â ðåêàòà.
ÎÏÚË×ÅÍÖÈÒÅ ÍÀ ØÈÏÊÀ
11 àâãóñò 1877
Íåêà íîñèì éîùå ñðàìà ïî ÷åëîòî, ñèíèëà îò áè÷à, ñëåäè îò òåãëîòî;
íåêà ñïîìåí ëþòè îò äíè íà ïîçîð äà âèñíå êàò îáëàê â íàøèé êðúãîçîð; íåêà íè îòðè÷à èñòîðüÿòà, âåêà,
íåêà å òðàãè÷íî èìåòî íè; íåêà Áåëàñèöà ñòàðà è íîâèé Áàòàê
â ìèíàëîòî íàøå ôúðëÿò ñâîÿ ìðàê; íåêà äà íè ñî÷àò ñ ïðèñìåõè îáèäíè
ñ÷óïåíòå îêîâè è äèðèòå ñòèäíè ïî âðàòà íè îùå îò õîìîòà ñòàð;
íåêà òàç ñâîáîäà äà íè áúäå äàð! Íåêà. Íî íèé çíàåì, ÷å â íàøòî íåäàâíî ñâåòè íåùî íîâî, èìà íåùî ñëàâíî,
ùî ãîðäî ðàçòóïâà íàøèòå ãúðäè è â íàñ ÷óâñòâà ñèëíè, ãîëåìè ïëîäè; çàùîòî òàì íåéäå íà âðúõ ïëàíèíàòà, ùî íåáåòî ñèíüî êðåïè ñ ðàìåíàòà,
èçäèãà ñå íÿêîé äèâ, ÷óòîâåí âðúõ, ïîêðèò ñ áåëè êîñòè è ñúñ êúðâàâ ìúõ íà áåçñìúðòåí ïîäâèã ïàìåòíèê îãðîìåí; çàùîòî â Áàëêàíà èìà åäèí ñïîìåí,
èìà åäíî èìå, ùî âå÷íî æèâåé
è â íàøòà èñòîðéÿ êàò ëåãåíäà ãðåé, åäíî èìå íîâî, ãîëÿìî àíòè÷íî,
êàòî Òåðìîïèëè ñëàâíî, áåçãðàíè÷íî, ùî îòãîâîð äàâà è ñìèâà ñðàìúò,
è íà êëåâåòàòà ñòðîøàâà çúáúò.
Î, Øèïêà!
Òðè äåíÿ ìëàäèòå äðóæèíè
êàê ïðîõîäà áðàíÿò. Ãîðñêèòå äîëèíè òðåïåòíî ïîâòàðÿò íà áîÿ ðåâúò.
Ïðèñòúïè óæàñíè! Äâàíàéñåòèé ïúò ãúñòè îðäè ëàçÿò ïî óðâàòà äèâà
è òåëà ÿ ñòåëÿò, è êðúâ ÿ çàëèâà. Áóðè ïîäèð áóðè! Ðîÿê ñëåä ðîÿê!
Ñþëåéìàí áåçóìíèé ñî÷è âúðõà ïàê è âèêà: “Òúð÷åòå! Òàìî ñà ðàèòå!”
È îðäèòå òðúãâàò ñ âèêîâå ñúðäèòè, è “àëëàõ!” ãðúìîâíî âúçäóõà ðàçïðà. Âúðõúò îòãîâàðè ñ äðóãè âèê: óðà!
È ñ íîâ äúæä êóðøóìè, êàìúíè è äúðâüå; äðóæèíèòå íàøè, îïëèñêàíè ñ êúðâè,
ïóøêàò è îòáëúñêâàò, áåç ñèãíàë, áåç ðåä, âñÿêîé ãëåäà ñàìî äà áúäå íàïðåä
è ãúðäè ãåðîéñêè íà ñìúðò äà èçëîæè, è åäèí âðàã ïîâå÷ ìúðòúâ äà ïîëîæè. Ïóøêàëàòà åêíàò. Òóðöèòå ðåâúò,
Íàñèïè íàëèòàò è ïàäàò, è ìðàò; – Èäàò êàòî òèãðè, áÿãàò êàòî îâöè
è ïàê ñå çàðâúùàò; áúëãàðè, îðëîâöè êàò ëúâîâå òè÷àò ïî ñòðàøíèé ðåäóò, íå ñåùàò íè æåãà, íè æàæäà, íè òðóä. Ùóðìúò å îò÷àåí, îòïîðúò å ëþò.
Òðè äíè âå÷ ñå áèÿò, íî ïîìîù íå èäå, îò íèêúäå âçîðúò íàäåæäà íå âèäè
è áðàòñêèòå îðëè íå ôúð÷àò êúì òÿõ. Íèùî. Òå ùå ïàäíàò, íî ÷åñòíî, áåç ñòðàõ – êàò øúïà ñïàðòàíöè ïîä ñãàíòà íà Êñåðêñà. Òàëàçèòå èäàò; âñè÷êèòå íàùðåê ñà!
Ïîñëåäíèÿò íàïúí âå÷å å íàñòàë. Òîãàâà Ñòîëåòîâ, íàøèé ãåíåðàë,
ðåâíà ãîðîëîìíî: “Ìëàäè îïúë÷åíöè, âåí÷àéòå Áúëãàðèÿ ñ ëàâðîâè âåíöè!
Íà âàøàòà ñèëà öàðÿò ïîâåðè
ïðîõîäà, âîéíàòà è ñåáå äîðè!” Ïðè òåç äóìè ñèëíè äðóæèíèòå ãîðäè
î÷àêâàò ãåðîéñêè äóøìàíñêèòå îðäè áåñíè è øóìåùè! Î, ãåðîéñêè ÷àñ!
Âúëíèòå íàìèðàò êàíàðè òîãàç,
ïàòðîíèòå ëèïñâàò, íî âîëèòå òðàÿò, ùèêúò ñå ïðå÷óïâà – ãúðäèòå îñòàÿò
è ñëàäêàòà ðàäîñò äî êðàê äà èçìðúò ïðåä öÿëà âñåëåíà, íà òîç ñëàâåí ðúò, ñ åäíà ñìúðò þíàøêà è ñ åäíà ïîáåäà. “Áúëãàðèÿ öÿëà ñåãà íàçè ãëåäà,
òîÿ âðúõ âèñîê å: òÿ ùå íè ñúçðå, àêî áè áåãàëè: äà ìðåì ïî-äîáðå!”
Íÿìà âå÷ îðúæüå! Èìà õåêàòîìáà! Âñÿêî äúðâî ìå÷ å, âñÿêîé êàìúê – áîìáà, âñÿêî íåùî – óäàð, âñÿêà äóøà – ïëàì. Êàìúíå è äúðâüå èç÷åçíàõà òàì.
“Ãðàáàéòå òåëàòà!” íÿêîé ñè èçêðÿñêà è òðóïîâå ìúðòâè ôðúêíàõà çàâ÷àñêà
êàò äåìîíè ÷åðíè íàä ÷åðíèé ðîÿê, êàòóðÿò, ñòðóïàëÿò êàòî æèâè ïàê!
È òóðöèòå òðúïíàò, äðóã ïúò íå âèäåëè âåäíî äà ñå áèÿò æèâè è óìðåëè,
è âúçäóõà öåïÿò ñúñ äåìîíñêèé âèê. Áîÿò ñå îáðúùà íà ñìúðò è íà ùèê,
ãåðîèòå íàøè êàòî ñêàëè òâúðäè æåëÿçîòî ñðåùàò ñ æåëåçíè ñè ãúðäè
è ôúðëÿò ñå ñ ïåñíè â ñâèðåïàòà ñå÷, êàòî âèæäàò õàðíî, ÷å óìèðàò âå÷ … Íî âúëíè ïî-íîâè îò îðäè äèâàøêè
ãúëòàò, ïîòîïÿâàò îðëÿêà þíàøêè … Éîùå ìèã – ùå ïàäíå çàâåòíèÿò õúëì. Èçâåäíúæ Ðàäåöêè ïðèñòèãíà ñúñ ãðúì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . È äíåñ éîù Áàëêàíúò, ùîì áóðÿ çàôàùà, ñïîìíÿ òîç äåí áóðåí, øóìè è ïðåïðàùà ñëàâàòà ìó äèâíà êàòî íÿêîé åê
îò óðâà íà óðâà è îò âåê íà âåê!
Ïëîâäèâ, 6 íîåìâðè 1883